Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

27.4. Tapsırma. «Araldı qorǵayıq» degen temada maqala jazıń.
Eliklewish
Eliklewishler de tańlaq sózler sıyaqlı mánili sóz shaqabına da, kómekshi sózler toparına da kirmeytuǵın óz aldına sóz shaqabı. Olar turmıstaǵı hár túrli kórinis hám seslerge eliklep aytıladı. Mısalı: 1. Júnleri jılt – jılt etip juwıp taralǵan atlarǵa qaraǵan sayın qaraǵıń keledi. (Sh.A.) 2. Irashtaǵı putanıń arasınan mıltıq taq ete qaldı. (N.D.) 3. Qay waq kórseń de, ustaxanada ıs – pıs – ıs kórik basıw, shıq – shıq – shıq shókkish urıw tınbaydı. (T.Q.)
Bul mısallarda 1 – gáptegi jılt – jılt sózi kóriniske eliklewdi, al 2 – 3 – gáplerdegi taq (ete qaldı), ıs – pıs – ıs, shıq – shıq – shıq sózleri seske eliklewdi bildiredi.
Turmıstaǵı zat, qubılıslardıń kórinisi menen seslerine eliklep aytılatuǵın sózlerge eliklewish sózler dep ataladı.
Eliklewish sózler dara (jalt) hám jup sóz (jalt – jalt) túrinde qollanıladı. Olar dara túrinde de, jup túrinde de, kóbinese et kómekshi feyili menen dizbeklesedi: gúmp etti, tars etti, taq ete qaldı.
Eliklewish sózlerdiń mánisine qaray túrleri
Eliklewish sózler mánilik ózgesheliklerine qaray seske eliklewish sózler, kóriniske eliklewish sózler bolıp ekige bólinedi.

1. 
   Seske eliklewish sózler: tars, tısır, ǵars, bılsh, shıyq, gúńk, pır, shuw, gúr, tars – tars, gúrs – gúrs, pır – pır, shıyq – shıyq, uwdır – uwdır, ǵarq – ǵarq, ǵashır – ǵashır, gúldir – gúldir, shúyk – shúyk hám t.b. Bul sózler turmıstaǵı hár túrli zatlardıń, qubılıslardıń háreketlerinen shıqqan seslerge eliklewge baylanıslı payda bolǵan. Mısalı: 1. Shımshıqlar juǵır – juǵır etip ana shaqadan mına shaqaǵa qonıp júr. 2. Awzındaǵı suwlıǵın ǵashır – ǵashır tisledi («Alpamıs»). Bul gáplerde juǵır – juǵır, ǵashır – ǵashır sózleri janlı zatlardıń ses shıǵarıw háreketine eliklewden payda bolǵan.
   

2. Kóriniske eliklewish sózler: jalt, jult, zońq, zımp, jarq, selk, jalp, jalt – jult, jalt – jalt, jılt – jılt, gúrbeń – gúrbeń, jalt – jalt, uypa – juypa, sabalaq – sabalaq, jaǵal – jaǵal, iyrek – iyrek, zir – zir, dir – dir, órim – órim, burq – burq hám t.b. Bul eliklewish sózler tábiyattaǵı hár túrli qubılıs – hádiyselerdiń, zatlardıń háreketiniń kórinislerine eliklewden payda bolǵan sózlerdiń atamasın bildiredi. Mısalı: 1. Jolǵa jaqın búklerden ushqan qırǵawıllarǵa bazda – bazda atlardıń qulaqları selteń – selteń etedi. (T.Q.) 2. Bir waqları jalt – jult etip shaqmaq shaqtı. (Ó.X.) Bul mısallardıń birinshisinde selteń – selteń sózi attıń háreketiniń kórinisine, ekinshi gápte jalt – jult sózi tábiyat qubılısınıń kórinisine baylanıslı payda bolǵan sózlerdiń atamasın bildirip kelgen.
27.5. Tekstten eliklewish sózlerdi tabıń.
Quslardıń bul dúrsildisinde ayrıqsha ún bar sıyaqlı. «Gúw» etedi. Sol waqıtta tıńlap qarasań teńizge jan engendey, sıtır – sıtır ses shıǵarıp turadı.
Házir mańlayı shıp – shıp terlep, kóylegi sıǵıp alǵanday boldı.
Dúti shıǵıp, erniniń ushı dir – dir etedi. Priyomshik sırt – sırt shotın qaǵıp otır.
– Oqımay ne? – Direktordıń iyegi jıbır – jıbır etti.
– Álbette jetpeydi, – dedi Dosımbet, qolı menen bir nárse sanaǵanday jıbırlatıp. Soǵan qısılǵanı bir jaǵınan tompań – tompań etti. Biblioteka, kino budkanıń esigi dal – dalı shıǵıp qıysayıp ketken.
– Esitpesek esittik ǵoy, – dedi Gúljan sóytti de tasırlatıp chaynek – keseni jıynastırdı. Ústi – bası malmanday suw bop, siresip qaptı.
– Sóz dep usını ayt, – dedi ekinshi birew mırs etip, – balıqshı balıq jemey qalay júredi? Ernazar basın tómen salıp selk ete qaldı. Ernazar uzap ketkenshe onıń izinen Áyten qarap turıp, bir máhálde ǵarq – ǵarq kúldi. (Ó.A. «Aral qushaǵında»)