Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Muhоkаmа uchun sаvоllаr:
1. Hasharotlar nerv sistemasi qanday tuzilgan?
2. Nеrv tugunlari haqida ma’lumot bеring . 
3. Hasharotlarning sezgi organlarini tushuntirib bering.
8-amaliy mashg‘ulot. Mavzu: Hasharotlar jinsiy organlarining
tuzilishi
. 
 
Dars maqsadi:
Talabalarga hasharotlarning jinsiy organlari haqida ma’lumot 
bеrish.
Idеntiv o‘quv maqsadlari: 
1. Hasharotlarning jinsiy organlari haqida ma’lumot bеra oladi.
Kеrakli materiallar va jihоzlar: 
Kеrakli materiallar, jihоzlar va o‘rganish 
оb’еkti 5-amaliy mаshg‘ulоtnikiga o‘xshash. Hasharotlarning jinsiy organlari 
tuzilishini yorilgan erkak va urg‘ochi suvarak yoki yirik chigirtkalar misolida 
o‘rganish qulay.
Ishning bajarilish tartibi: 
Hasharotlarni yorib jinsiy organlari tuzilishini 
o‘rganish 5-amaliy mаshg‘ulоtnikiga o‘xshash.
Deyarli barcha hasharotlar ayrim jinsli. Ular orasida germafrodit turlar kam uchraydi. 
Ko‘pchilik hasharotlarda jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan bo‘lib, erkagi urg‘ochisidan turli 
o‘simtalarning rivojlanganligi bilan farq qilishi mumkin. Masalan, kapalaklarning erkagi 
urg‘ochisiga nisbatan kichikroq va boshqa rangda bo‘ladi. Ayrim qo‘ng‘izlarning 
(bug‘u qo‘ng‘iz, shoxli qo‘ng‘iz) erkagi tanasida turli o‘simtalar rivojlangan. Ayrim 
urg‘ochi hasharotlar (chirildoq, temirchaklar, yaydoqchilar)ning qorin bo‘limida tuxum 
qo‘yg‘ichi bo‘ladi. Bir qancha hasharotlar erkaklari qanotli bo‘lib, urg‘ochilarining qanotlari 
kuchsiz rivojlangan yoki butunlay rivojlanmagan (odimchi kapalaklar) bo‘ladi.
Hasharotlarning jinsiy bezlari juft bo‘ladi (96-rasm).
Urg‘ochilarining tuxumdonlari bir qancha tuxum naychalaridan iborat. Bu 
naychalarning kengaygan uchi tuxum yo‘li bilan bog‘langan. Tuxum naychalarining soni 
sistematik ahamiyatga ega. Odatda serpusht hasharotlarda tuxum naychalari ham ko‘p 
bo‘ladi. Masalan, suvaraklarning har bir tuxum yo‘lida 4 ta, asalarilarda-200 ta, termitlarda-
2500 tagacha tuxum naychalari bo‘ladi. Bu naychalarning berk uchki qismida birlamchi jinsiy 
hujayralar joylashgan. Ulardan kelgusida ovotsitlar hosil bo‘ladi. Ovotsitlar o‘sib, tuxum 
hujayrasiga aylanadi. Tuxumlar yetila borgan sayin tuxum yo‘li tomonga surilaveradi. Ularning 
o‘rniga birlamchi jinsiy hujayralardan yangi tuxum va oziqlantiruvchi hujayralar hosil bo‘ladi. 
Ikkala tuxum yo‘llari bitta jinsiy qinga birlashadi. Bu qinga 
urug‘ qabul
qilgich 
va 
kuyikish xaltasi 
ochiladi. Urug‘lanish davrida erkagining jinsiy organi ana shu xaltaga tushadi. 
Urug‘ hujayralar kuyikish xaltasidan urug‘ qabul qilgichga o‘tkaziladi. Bir qancha 
hasharotlar hayotida faqat bir marta kuyikishsada urug‘ qabul qilgichida saqlanadigan 
urug‘ hujayralari hasharotning butun umri davomida o‘z hayotchanligini yo‘qotmasdan 
saqlanib qoladi. Masalan, ona arilarning urug‘ qabul qilgichida urug‘ hujayralari 4-5 yil 

---

290 
davomida tiriklik xususiyatini saqlab qoladi. Urg‘ochi hasharotlar qornining keyingi uchida 
tuxum qo‘ygichlari joylashgan. Ular yordamida hasharotlar tuproqqa yoki hayvon 
to‘qimalariga o‘z tuxumini qo‘yadi.