Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

3.4.
Umumiy xulosaga kelinadi. 
O‘qituvchi-
talaba, 
40 daqiqa 
4 
Mustahkamlash va baholash bosqichi: 
4.1. 
Hasharotlar bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlar. 

Hasharotlar bilan boshqa tirik organizmlar o‘rtasidagi 
munosabatlar. 

Simbioz, mutualizm, kommensalizm, yirtqichlik va 
parazitizm so‘zlarining lug‘aviy ma’nosi. 
4.2. 
Eng faol talabalar (baholash mezoni asosida) baholanadi. 
O‘qituvchi, 
15 daqiqa 
5 
O‘quv mashg‘ulotini yakunlash bosqichi: 
5.1. 
Talabalar bilimi tahlil qillinadi. 
5.2. 
Mustaqil ish topshiriqlari beriladi. 
5.3. 
O‘qituvchi o‘z faoliyatini tahlil qiladi va tegishli 
o‘zgartirishar kiritadi. 
O‘qituvchi, 
10 daqiqa 
Аsоsiy sаvоllаr: 
1. Hasharotlar bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlar.
2. Hasharotlar bilan boshqa tirik organizmlar o‘rtasidagi munosabatlar.
3. Simbioz, mutualizm, kommensalizm, yirtqichlik va parazitizm so‘zlarining 
lug‘aviy ma’nosi.
4. Hasharotlarga inson faoliyatining ta’siri.
Mаvzugа оid tаyanch tushunchаlаr vа ibоrаlаr:
Ekologiya, abiotik, gidro-
edafik, biotik, antropogen, termofil, kriofil, gigrofil, kserofil, fitofil, geofillar, 
mutualizm, sinoykiya, kommensalizm, parazitizm, antibioz.
1-sаvоl bo‘yichа dаrs mаqsаdi:
Hasharotlar bilan tashqi muhit o‘rtasidagi 
munosabatlar to‘g‘risida ma’lumot bеrish.
Idеntiv o‘quv maqsadlari: 
1.1. Hasharotlarning abiotik omillar bilan munosabatlarini tushintira oladi.
1.2. Hasharotlarning tana tеmpеraturasini izohlaydi. 
1.3. Hasharotlarga tuproqning ahamiyati to‘g‘risida ma’lumot bеradi.
Birinchi sаvоl bаyоni: 
Organizm bilan atrof muhit o‘rtasida bo‘lgan o‘zaro munosabatlarni 
o‘rganadigan fan ekologiya (grekcha oikos yoki okos - yashash joyi yoki muhit va 
logos - fan) deb ataladi. 

---

104 
Tur ekologik xususiyatlarini bilmasdan turib ba’zi bir nazariy va amaliy, 
jumladan, zararli hasharotlarga qarshi kurash choralarini hamda ular ommaviy 
ko‘payishini oldini olish tadbirlarini bilish mumkin emas. Har bir tur o‘z 
ekologiyasiga ega. Hayotning eng yuqori formasi - tur ekologik sistemasidir.
Ekologik omillarni asosan 4 ta kategoriyaga bo‘lish mumkin. 
1. Abiotik yoki anorganik omillar: organizmga iqlim sharoitlarini (issiqlik, 
namlik, yorug‘lik va boshqalar) hamda tortish kuchi, atmosferaning tarkibi va 
xususiyati, radioaktivlik, relyef va boshqa omillarning ta’sir etishi. 
2. Gidro - edafik yoki suv-tuproq omillari, ya’ni suv va tuproqning organizmga 
muhim yashash muhiti sifatida ta’siri. Bunda hasharotlar ekologiyasida tuproq omili 
muhim ro‘l o‘ynaydi. 
3. Biotik yoki organik omillar: organizmlarga tirik tabiatning ta’siri, 
ovqatlanish asosida organizmlararo bir- biriga munosabati, turlararo munosabatlar va 
boshqalar. 
4. Antropogen omillar: tabiatga va organizmga odam faoliyatining ta’siri, 
qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, irrigatsiya sistemalarini qurish, zararkunandalarga qarshi 
kurash, boshqa hayvon hamda o‘simliklarni tarqatish va hokazo. 
Oldingi 3 ta omillar birlamchi-tabiiy omillar tabiatda doimo bo‘lib kelgan. 
Antropogen omil esa ikkilamchi, planetamiz hayotida yangi sifat-hodisa sifatida 
vujudga kelgan. Lekin bu klassifikatsiya ekologik omillarni organizm bilan tashqi 
muhit o‘rtasidagi bog‘lanishning faqat birinchi pog‘onasini tashkil etib, o‘zaro 
munosabat mohiyatini ochmaydi, chunki turning o‘zgaruvchanligi nazarga 
olinmagan. Bundan tashqari, ekologik omillar organizmga turlicha ta’sir etadi. Ayrim 
omillar organizmning yashashi uchun qulay bo‘lsa, boshqalari noqulay hisoblanadi. 
Shuning uchun ekologik omillarni tahlil qilishda, ularning zarurati, o‘zgaruvchanligi 
va organizmga ta’siri hamda moslashish reaksiyasini nazarda tutish lozim. 
Turlarning tashqi muhitga talabchanligi har xil va bir-biridan keskin farq 
qiladi. Ba’zilari issiqlikka talabchan, ya’ni issiqlik sevuvchi yoki 
termofil,
boshqalari 
sovuqlik sevuvchi yoki 
kriofil,
namlik sevuvchi yoki 
gigrofil 
va quruqlik sevuvchi 
yoki 
kserofil
bo‘ladi. O‘simlik qoplamida yashovchilar-
fitofil,
tuproqda yashovchilar-
geofillar
deyiladi. Turlarning bu qobiliyati irsiy bo‘lib, evolyutsiya natijasida vujudga 
kelgan. Bu turlarning ekologik omillarga
talabchanligi deb aytiladi. 
Hasharotlar ekologiyasining birinchi navbatdagi vazifasi ekologik omillarni 
hasharot turiga va to‘dasiga ta’sirini o‘rganishdir. Ikkinchisi zararli va foydali turlar 
uchun (foydalisi uchun qulay, zararlisi uchun noqulay) ekologik yashash sharoitlarni 
o‘zgartirish yo‘llarini ishlab chiqishdir. Abiotik omillar quyidagilarni o‘z ichiga 
oladi.