Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

4-sаvоl bo‘yichа dаrs mаqsаdi: 
Talabalarga hasharotlarning ko‘krak bo‘limi 
va undan chiqqan o‘simtalarning tuzilishi hamda funksiyasi haqida tushuncha berish.
Idеntiv o‘quv mаqsаdlаri:
1. Hasharotlar ko‘krak bo‘limi nechata bo‘g‘imdan iboratligini izohlay oladi.
2. Hasharotlarning ko‘krak qismidagi o‘simtalari haqida so‘zlay oladi.
3. Hasharotlar ko‘krak bo‘limida qanday organlar borligi va ularning 
funksiyalari haqida ma’lumot bera oladi.

---

53 
4. Hasharotlar qanotlari va ularning xillari haqida ma’lumot bera oladi.
5. Hasharotlar oyoqlari xillari va ularning funksiyalari haqida ma’lumot bera 
oladi.
To‘rtinchi sаvоl bаyоni:
Hasharotlarning ko‘kragi qorin qismidan keskin farq qilib, alohida bo‘limga 
ajralgan. Lekin ularning ajdodlarida bu ikki qism bir-biridan ajralmagan bir xil 
shakldagi gavdadan tuzilgan, har bir bo‘g‘imida bir juftdan o‘simtalar bo‘lgan. 
Masalan, ko‘poyoqlilarda. Bunday metamerali hayvonlar kam harakat bo‘ladi (8-
rasm).
 
8-rasm. Hasharotlar ko‘krak qismining tuzilish sxemasi: 
A-ko‘krak bo‘g‘imlarining 
tuzilishi va skleritlarga bo‘linishi; (I, II, III-oldingi, o‘rta va orqa ko‘krak bo‘g‘imlari): 1-oldingi 
yelka; 2-oldingi, o‘rta va orqa episternlari; 3-ularning epimerlari; 4-to‘shchalar; 5-pleyral chok; 6-
o‘rta va orqa yelka qalqon oldi; 7-uning qalqonlari; 8-ularning qalqonchalari; 9-yelka orqalari; 10-
pleyral ustunchalar; 11-toschalar; 12-o‘ynog‘ichlar; 13-sonlar. B-ko‘krak bo‘g‘imining umumiy 
korinishi; V- ko‘krak bo‘g‘imining ko‘ndalang kesigi; 1-yelka; 2-yon tomoni (pleyriti) 3-to‘shcha; 
4-to‘scha oldi bo‘g‘imi; 5-toscha; 6-son; 7-boldir; 8-panja; 9-aksillyar skleritlar; 10-qanot; 11-
plyerit ustuncha; 12-plyerit tojlari; 13-furka.
Evolyutsion taraqqiyot natijasida bunday metamerali hasharotlarda harakatni 
markazlashtirish yoki lokomotor funksiyasini oshirish natijasida gavdaning oldingi 
uch bo‘g‘imi ko‘krakka aylangan bo‘lib, keyingi bo‘g‘imlarda o‘simtalar yo‘qolib, 

---

54 
qorin shakliga aylangan, Ko‘krakda qanotning vujudga kelishi uning lokomotor 
xususiyatini oshirib, tuzilishini murakkablashtiradi, qorin qismini esa soddalashtiradi. 
Natijada gavda oldingi qismi funksiyasining moslanishi va birlamchi metameralik 
xususiyatining yo‘qolishi gavdani ikki qismga: ko‘krak va qoringa ajralishiga sabab 
bo‘ldi. 
Ma’lumki, hasharotlarning harakat organlari ko‘krak qismida joylashganligi 
sababli murakkab tuzilishga ega bo‘ladi. Shuning uchun, dastavval ko‘krakning 
tashqi birlamchi oddiy sxematik tuzilishi bilan tanishib, keyin uning bo‘g‘imlari 
tuzilishini ko‘ramiz. 
Hasharotlar ko‘kragi uch bo‘g‘imdan iborat: birinchisi (bosh tomonidan 
hisoblaganda) oldingi ko‘krak, ikkinchisi o‘rta ko‘krak, uchinchisi orqa ko‘krak deb 
ataladi. 
Har bir bo‘g‘imlar skeletini xitinlashgan kutikula halqasi hosil qilib, 3 qismga 
bo‘linadi. Yelka tomoni yoki tepa qismi - tergit, qorin tomoni yoki pastki qismi - 
sternit, ikki yon yumshoq devori biqinchalari pleyritlar deb ataladi. 
Hasharot ko‘kragi lokomotor funksiyani olganligi uchun ko‘krak bo‘g‘imining 
muskulaturasi kuchli rivojlangan va murakkablashgan, bo‘g‘imlarining hajmi 
kattalashgan, ayniqsa tashqi skelet tuzilishi juda ham o‘zgarib murakkablashgan 
bo‘ladi. Ko‘krak skelet muskul apparati keskin murakkab o‘zgargan bo‘lib, natijada 
birlamchi skleritlar-tergitlar, sternitlar va pleyritlar ikkilamchi seriya skleritlarga 
bo‘lingan bo‘ladi. 
Ko‘krak bo‘g‘imlarida tergit-yelka yoki notum, sternit, ya’ni qorni yoki pastki 
tomoni ko‘krakcha yoki sternum deb ataladi. Bu bo‘laklarning qaysi bo‘g‘imda 
joylanishiga qarab old, o‘rta va orqa (pro, mesa, meta) qo‘shimcha so‘zlar qo‘shiladi. 
Har bir ko‘krak bo‘g‘imlarda bir juftdan oyoq, qanotli hasharotlarda o‘rta va orqa 
bo‘g‘imlarda juft qanotlar o‘rnashgan bo‘ladi.
Ko‘p hasharotlarda oldingi ko‘krak bo‘g‘imi boshqa ko‘krak bo‘g‘imlariga 
nisbatan oddiyroq tuzilgan. Lekin ba’zi bir hasharotlarda bajariladigan maxsus 
funksiyasiga qarab oldingi ko‘krak bo‘g‘imi yaxshi rivojlangan bo‘lishi mumkin, 
Masalan, beshiktervatarda oldingi ko‘krak harakatchan, cho‘zilgan bo‘lib, unda katta 
qamrovchi tipidagi oyoqlari joylashgan. Uchish qobiliyatini yo‘qotgan hasharotlarda 
oldingi yelkalari yaxshi rivojlangan, uchuvchi hasharotlarda esa oldingi ko‘kraklari 
hajmi kichiklashgan bo‘ladi. 
Ko‘krak bo‘g‘imlarining yon tomonlari-pleyritlari murakkab tuzilgan bo‘lib, 
har bir oyog‘ining joylashgan yerida burmali teri kutikula chuqurchani hosil qiladi. 
Shu chuqurchada oyog‘ining toschasi joylashgan. Pleyritning tepa qismida, qanotli-
pterotoraks bo‘g‘imlarni yon tomonining tutashgan joyida (qanot jipslashgan joyda) 
o‘simta - ustunchasi bo‘ladi. Bu ustunchaga qanotning asosi joylashadi. 
Hasharotlarning oyoqlari bo‘g‘imlarga bo‘lingan bo‘lib toscha, o‘ynog‘ich, 

---

55 
son, boldir va panjalardan iborat bo‘ladi. 
Toschasi kalta, kuchli asosiy bo‘g‘im, uning yordamida oyoq ko‘krak pleyriti-
toscha chuqurchasiga harakatli ravishda tutashgan bo‘ladi. O‘ynog‘ich kichkina 
bo‘g‘imli, son o‘rtasida joylashgan va u toscha bilan kam harakatchan. Ba’zi bir 
hasharotlarda o‘ynag‘ich ikki bo‘g‘inli bo‘ladi. Masalan, parda qanotlilarda son eng 
katta va kuchli bo‘g‘in. Boldirining uzunligi songa teng, lekin unga nisbatan 
ingichkaroq, ko‘pincha tikanchali o‘simtalar bilan qoplangan bo‘ladi. Panja yoki 
tarsus oyoqning boldir uchiga tutashgan 1-5 bo‘g‘imli, tirgovuch qismlardan iborat. 
Ba’zi hasharotlarning (masalan, pashsha) panjalarida so‘rg‘ichlar bo‘lib, bu ularning 
vertikal silliq sathda va hatto, gorizontal sathda ham harakatlanishiga yordam beradi. 
Hasharotlarning oyoqlarl hayot kechirish xususiyatiga moslashuviga ko‘ra turli tipda 
tuzilgan bo‘ladi. Masalan, yuguruvchi (suvarak), yuruvchi (qo‘ng‘izlar), sakrоvchi 
(chigirtkalar), suzuvchi (suv qo‘ng‘izlari), kоvlоvchi (buzоqbоshi), qamrоvchi 
(bеshiktеrvatarlar), yopishuvchi (suv qo‘ng‘izlarining оldingi оyog‘i), yig‘uvchi 
(asalarilar) va boshqa tiplardagi оyoqlar uchraydi (9- rasm).