У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги


Г рамматик курилишни шакллантиришга дойр



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

Г рамматик курилишни шакллантиришга дойр
ишлар мазмуни ва вазифалари
Мактабгача таълим муассасаси, оила олдида - болаларга 
тутри сузлашни 
у р г а т и ш ,
яъни сузлардаги барча товушларни 
тугри талаффуз килиш, тутри грамматик шаклларни куллашни 
ургатиш 
вазифаси 
туради. 
Шундан 
келиб 
чикадики, 
ургатувчининг (ота-онанинг, тарбиячининг, укитувчининг) 
мухим вазифаси болалар она тилининг барча грамматик 
шаклларини иложи борича олдинроц эшитишлари ва аста- 
секин 
уларнинг 
маъносига 
тушуниб 
боришлари 
хакида 
Кайгуришдан иборат булмога даркор. Она тилининг грамматик 
ахамиятлари маъносини тушуниш - усиб бораётган инсоннинг 
акли шаклланаётгани ва ривожланаётганидан далолат беради.
Ушбу жараён онгсиз равишда амалга ошади. Бирок,, 
у 
сифатсиз ургатиш туфайли тухтаб колса, боланинг аклан 
ривожланиши 
хам 
кечикади. 
Она 
тилининг 
грамматик 
тузилишини мактабгача ёшда узлаштирмаган бола кейинчалик 
ёмон укийди, 
чунки 
у 
мактабда урганилаётган 
борлик, 
ходисасининг алока ва муносабатларини тушунишга ожизлик 
килади. Бу борадаги вазифалар куйидагилардан иборат:
• Фикр 
билдиришни 
грамматик 
расмийлаштиришни 
узлаштиришга 
ёрдамлашиш: 
сузларни 
узгартириш 
(сон, 
келишик, замон ва Х-К- буйича), уларни турли таркибдаги 
гапларда 
келишиш, 
кичрайтирувчи-эркаловчи 
номларни, 
тугалланган ва тугалланмаган куринишдаги феълларни хосил 
килиш;
• Янги сузларни грамматик жихатдан узгартириш ва 
уларни гапда ухшашликлари асосида келиштиришга ундаш. 
Сузларни ва уларнинг ш аклларини мустакил равишда тузиш, 
суз 
ижодкорлигидан 
номлар 
уРтасидаги 
расмий-семантик
215


муносабатларни таджик, килишнинг факат болаларга хос булган 
усули 
сифатида 
фойдаланиш. 
Нарсалар 
ва 
\одисалар 
уртасидаги 
муносабатлар 
борасидаги 
уз 
тушунчаларини 
гапнинг мураккаблаштирилган тузилмаси оркали акс эттириш 
(оддий ёйилмаган ва ёйик,, богланган кушма гаплар ва 
эргашган кушма гаплар).
• Суз 
узгартиришнинг 
кийин 
куринишларини 
узлаштиришга кумаклашиш 
(Бош келишик ва караткич 
келишикдаги 
купликдаги 
отлар, 
узгармайдиган 
отлар, 
феъдларнинг 
буйрук 
майли 
шакллари, 
феълларнинг 
тугалланган ва тугалланмаган шаклларини \осил килиш).
• Феъллар, 
отлар, 
сифатлардан 
суз 
х,осил 
килиш 
усулларини 
шакллантириш. 
Гаплар 
тузилмасини 
такомиллаштириш, гапларнинг \ар хил турларини -оддий, 
мураккаб, бегоналар нутки иштирокидаги гапларни фаол 
узлаштиришда кумаклашиш.
• Грамматик воситаларни узлаштириш жараёнида нуткка 
нисбатан танкидий муносабатни, тугри с^злашга интилишни 
куллаб-кувватлаш.
Ушбу вазифалар кандай дастурий таркибда хал этилиши 
мумкин, яъни ушбу булим буйича ишларни ташкил этиш учун 
тарбиячи кайси сузлар ва грамматик шакллардан фойдаланиши 
зарур.
Тарбиячи грамматик, тугри нуткни шакллантиришга 
дойр ишлар мазмунини яхши билиши, айникса махсус 
методлар оркали бериладиганини яхши билиши лозим.
Грамматик 
каторни 
бола 
турли 
нуткий 
фаолият 
жараёнида мустакил равишда узлаштиради. Уч ёшли бола тур, 
сон, 
замон, 
шахе 
каби 
грамматик 
категориялардан 
фойдаланади \амда оддий ва кушма гапларни куллайди.
Бола сабаб-окибатли алокалар, вакгбай, мух,ит, микдорий 
ва бошка алокаларни англаш билан бир вактнинг узида уларни 
грамматик шаклларда ва курилмаларда (бирлик ва куплик сон, 
от келишиги, феъл замонлари ва турлари; орттирма замонли 
мураккаб гаплар, максад ва х;.к.) ифодалаш усулларини 
узлаштиради.
Бола грамматик воситаларнинг кенг турини узлаштиради. 
Масалан, «Нима йук» номли дидактик уйинида грамматик 
шакллардан фойдаланади: муйкалам, ручка, кайчи ва х к ; 
«Сайё^атда» уйинида узига турт оёкди дустлар танлайди: 
сичконча, 
курбакача, 
тулкича, 
кирпича; 
кугирчок 
учун
216


нонушта уюштирар экан дастурхонга чойнакни, канддонни ва 
туздонни куяди хамда уйланиб колади: к,анд учун - канддон, 
сухари учун -сухаридонми?
Бола тилдан фойдаланган холда унинг хусусиятларини 
урганади, сузлар ва грамматик шакллар оркали у билан 
синовлар 
утказади. 
Болалар 
акс 
маъноли 
сузларнинг 
(антонимлар: катта-кичик, кучли-заиф) узаро борликлигини, 
маъно жихатидан бир-бирига як,ин сузларни (синонимлар: 
кучук, кучукча, олапар), суз ясовчи жуфтликдаги сузларни 
(тулкида - тулкича, кийикда - кийикча) узлаштирадилар. Куп 
маъноли 
номлар 
билан 
танишадилар 
(кизчанинг 
кули, 
курирчокнинг кули, укувчининг кули, дазмолнинг ушлагичи, 
Кутининг ушлагичи, кастрюлнинг кулоги, боланинг оё™, 
стулнинг оёги, гулнинг оёри, кушнинг оёри).
Грамматик мазмунга эга булган диалогик уйинлар, 
машклар 
ва 
муаммоли 
вазиятлар 

болалар 
нуткининг 
грамматик 
жихатдан 
тугрилигини, 
уларнинг 
грамматик 
шакллар сохасидаги кндирув фаоллигини ривожлантиришнинг 
зарур шартлари хисобланади. Бола суз билан синов утказар 
экан, турри шаклни «ушлаб кургани» холда жаранглаётган 
нуткни тинглайди, 
сузларни 
эркин 
алмашгириш, 
грамматик ухшашликларни аниклаш, шакл ва суз ясаш 
коидаларини 
яратишни 
урганади. 
Муаммоли 
нуткий 
вазиятларда («ёзма нутк» вазияти, бунда бола хикояни айтиб 
туради, катта ёшли одам эса ёзиб оладилар), биргаликда тукиш 
вазиятида, бунда катта ёшли гапни бошлайди, бола эса 
нихоясига етказади; «Жонли суз» уйинида ran тузилмасини 
моделлаштириш жараёнида болалар турли таркибдаги гапларни 
тузишни, нуткни эркин равишда тузатишни урганадилар.
Афсуски, хозирги пайтгача боланинг амалий билимларни 
узлаштиришда ортда колаётганини кандай килиб барвакг 
аниклаш мумкинлиги хакидаги курсатмалар (тавсиялар) ишлаб 
чикилмаган. Биз бу ортда колишни бола мактабда хаттоки 1- 
синф курсини узлаштиришга хам кодир эмаслиги маълум 
булганида ва энди бирон нарсани узгартириш кийин булган 
бир пайтда пайкаймиз.
Мактабгача 
ёшдаги 
болалар 
нугкидаги грамматик 
хатоликлар грамматик ахамиятни узлаштириш жараёни нормал 
холатда давом этаётганлигидан, боланинг уз она тилида 
грамматик ахамият мавжудлиги хакидаги 
рояни
узлаштириб 
олганидан ва мазкур ахамиятни у таклид киладиган грамматик
217


шакллар намуналарини такдим этадиган тарбиячилар (ота- 
оналар)нинг педагогик кобилиятидан келиб чиккан холда 
эгаллаб олаётганидан далолат беради. 
Нуткда грамматик 
шаклларни 
тушуниш 
(интуитив) 
сари 
уз 
вактида 
йуналтирилган бола эса бундай хатоликларга йул куймайди, 
чунки купинча у жим утиради.
Шунингдек, 
болалар 
нуткидаги 
катор 
грамматик 
хатоликларнинг мавжудлиги болаларнинг узлари куллаётган 
грамматик шакллар маъносини тушунишлари, аммо хали 
уларни 
нуткда 
кандай 
килиб 
куллашни 
эсда 
сакдаб 
Колмаганликлари - яъни, нуткий меъёрларни узлаштириб 
олмаганликларидан далолат беради.
Суз ясашдаги 
грамматик хатоликлар. 
Болалар «уз» 
сузларини узлари узлаштириб улгурган сузларга ухшатиб хосил 
Киладилар. Бунга хаётдан мисолларни жуда куплаб келтириш 
мумкин: чунки, нормал ривожланаётган хар кандай бола уз 
сузларини «ижод килади».
Катталар 
болаларнинг 
ушбу 
янги 
хосил 
килган 
сузларининг грамматик маъносини осон тушунадилар, чунки 
бу ерда маъно жихатидан грамматик хатоликлар йук: олд 
Кушимчалар, 
суффикслар 
мутлако 
тушунган 
холда 
Кулланмокда, улардаги маъно тугри; бу уриндаги хатолик 
шундан иборатки, болалар ушбу аффиксларнинг адабий нуткда 
Кайси узак морфемалари билан кулланишини хали эслай 
олмайдилар.
Суз узгартирищдаги 
грамматик хатоликлар. 
Болалар 
нуткдаги 
сузни 
одатда, 
турлаш 
ёки 
келиштиришнинг 
махсулдор тури асосида узгартирадилар, самарасиз турни улар 
одатда, кечрок узлаштирадилар, агарда бу борада уларга ёрдам 
берилмаса, суз узгартиришдаги хатоликлар мактабгача ёшда 
«умр куради», мактабда эса уларни тузатиш анча кийин кечади.
Суз узгартириш ни нг самарасиз турига кичик сузлар 
гурухи, яъни емок, юрмок, усмок каби феъллар (уларнинг хар 
бири алохида тусланиш гурухини ташкил килади), ном, исм 
каби хар хил турланадиган отлар (10 та суз) ва бошкалар 
киради, бирок бу сузлар нуткда учрайди, шунинг учун 
уларнинг хато узгартирилганлигини доимо пайкаш мумкин.
Болалар одатда, нуткда феълнинг сифатдош обороглари 
ва равишдош шаклларидан 
фойдаланишни билмайдилар, 
чунки улар буни катталар нуткида жуда кам эшитадилар: 
катталар болаларнинг тушунмай колишларидан куркиб бундай
218


грамматик 
шаклларни 
иложи 
борича 
кам 
кУллашга 
интиладилар, ок,ибатда, болалар мактабда уни узлаштиришга 
тайёр булмайдилар. 
Натижада болалар нугк,и 
грамматик 
жихатдан бирлаштирилган нутк булиб колади.
Тарбиячи (ва ота-она) 
болаларнинг шевага оид
нуксонларига хам эътиборни каратиши зарур. Кдйд этиш 
лозимки, болалар нуткида шева билан боглик нуксонларни 
бартараф этиш 
анча кийин, 
чунки 
бола уйда, 
баъзан 
Мактабгача таълим муассасасида хам доимо катталарнинг 
шевага хос нуткини эшитади.

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish