У зб е к и с т о н ре с п у б л и к а с и о л и й ва у рт а м а Х с у с та ъ л и м вазирлиги



Download 15,72 Mb.
Pdf ko'rish
bet187/199
Sana30.04.2022
Hajmi15,72 Mb.
#597920
1   ...   183   184   185   186   187   188   189   190   ...   199
Bog'liq
Amir Temur state administration In Uzbek

IV боб буйича хул оса
Ушбу бобда Амир Темур давлати ташки сиёсатининг асосий 
йуналишлари, унинг узига хос хусусиятлари, маюубларнинг дав- 
латчиликни мустахкамлашга курсатган таъсири тахлил этилган.
Бир томондан, хали чингизий мугуллар хавфи кучли экан- 
лиги, чегаралар хавфсизлигини таъминлаш, Чигатой улусига 
эгалик килиш, иккинчи томондан, Буюк ипак йули устидан на- 
зоратни кулга олиш муаммоси Амир Темурдан тугри ташки сиё- 
сат йуналишларини белгилашни талаб этган.
Сохибкироннинг мугуллар зулмига зарба бериши унга янги- 
ча муаммоларни тугдирди. Вазият Амир Темурдан Хоразм, Ол- 
тин Урда, Мугулистон, Эрон, Хуросон каби уз даврининг кучли 
давлатлари билан бир-биридан фаркланувчи ташки сиёсат йуна­
лишларини белгилашни такозо килган.
Амир Темур, аввало, Чигатой улусининг таркибий кисми бул­
ган Шаркий Хоразмни уз давлати худудига кушиб олиш, шу ор-
205


кали шим
олий чегараларни мустахкамлаш, мазкур худудда кучли 
муцофаа маконини яратиш, Олтин Урданинг Эрон ва Озарбай- 
жонда хукмронлик килишига йул куймаслик, уни иккинчи дара- 
жали мамлакатга айлантириш, Дашти Кипчокнинг шимолий кис- 
мига уз таъсирини утказиш каби максад ва вазифаларни куйган.
Унинг ташки сиёсат йуналишида Миср, 
Усмонлилар
давлати 
катта урин тутган. Амир Темурнинг режаларига дунёда етакчи 
мавкега эга булган давлатлар рахбарлари - Миср султони Бар­
кук, 
усмонлилар
султони Боязид Елдирим халакит бераётган, 
боз устига, улар Олтин Урда билан бирга Амир Темурни янчиб 
ташлашга интилган. Манфаатлар, худудлар устидаги тортишув- 
лар хам йирик давлатлар орасидаги зиддиятларнинг кескинла- 
шишига катта таъсир курсатган.
Халкаро майдонда вазият кескинлашаётган бир пайтда Амир 
Темур тугри дипломатик тадбир ва усуллар оркали уз олдида 
турган мураккаб тусикларни енгиб утди. Масалан, карийб йи- 
гирма йиллик зиддиятларга карамай, Миср ва Амир Темур дав­
лати >фтасида йирик жанглар юз бермаган.
Сохибкирон Европа давлатлари билан хам дустона, хамкор­
лик ва дипломатик алокаларни урнатишга эришган. Бу эса сал- 
танатнинг наинки Шарада, балки Fарбда хам обруси ошишига 
сабаб булган.
Умуман олганда, Амир Темурнинг ташки сиёсатда куллаган 
тадбирлари давлатнинг сиёсий, мудофаа ва иктисодий кудрати- 
ни кучайтиришга хизмат килган.
Унинг дипломатиясида бугун кутарилаётган ягона макон бар- 
по этиш ва интеграцияни кучайтириш асосий гоялардан бири 
булган. Амир Темурнинг катъияти, тирицщоклиги, максадга ин- 
тилувчанлиги ва имкониятдан максимал фойдалангани, тезкорли- 
ги дипломатик ютукларининг мухим омилларидан хисобланади.
Музокаралар оркали низоларни бартараф этиш Амир Темур 
дипломатиясининг мухим ютугидир. Сохибкирон, уз даврининг 
бошка хукмдорларидан фаркли уларок, маслахат ва кенгашга 
асосланиб дипломатик алокаларни кучайтирган.
У низоли масалаларда вактни чузиб, дипломатия йулини тут­
ган ва ракибининг тугри хулосага келишига имкон берган. Амир 
Темур кечирувчан дипломат булиб, пасткашликка карши сахий-
2 0 6


лик, сабр-т
окат, кечирувчанлик ва багрикенглик йулини тутган. 
Хар кандай шароитда хдм унинг дипломатиясида юткизиксиз ва 
талафотсиз максадга эришиш бош гоя булган. Амир Темурнинг 
вазиятларга караб дипломатиянинг насихат, огохдантириш, кур- 
китиш ва овоза тар кати ш каби усулларини куллаган. У ракибла- 
рининг заиф томонларидан усталик билан фойдаланган ва галаба- 
ларга дипломатияда куллаган тугри тадбирлари оркали эришган.
Амир Темур салтанатида элчи танлаш масаласига алохида 
эътибор берилган, уларга юрт рамзи сифатида каралган. Шунга 
монанд саройдаги дипломатия корпуси мукаммал тузилган бу­
либ, у мунтазам равишда фаолият юритган. Дипломатик муно­
сабатлар шахсан Сохибкирон номидан олиб борилган.
Шуниси эътиборлики, халкаро учрашувлар, расмий маро- 
симлар аник ва санъаткорона ишлаб чикилган коидалар асосида 
олиб борилган. Бу коидаларнинг юксак меъморий-бадиий ечим, 
этика, эстетика ютуклари билан бойитилгани х,ам давлатнинг 
обру-эътибор козонишида мухдм роль уйнаган.
Турли давлатлар билан олиб борган ёзишмаларида Амир Те­
мур яхши кушничилик, узаро ёрдам, иктисодий хдмшрлик гояла- 
рини таргиб килиш билан бирга узининг амалга ошириши лозим 
булган геостратегик максад ва вазифаларини аник баён этган.
Ёзишмалар Амир Темур, уз давридаги бошка мусулмон 
хукмдорлардан фаркли уларок, гайридин киролларга нисбатан 
дустона муносабатда булгани ва уларни истикболли хамкор 
сифатида кабул килганини тасдиклайди. Европа давлатлари 
билан алокаларда тез-тез элчилар алмашиниб туриши ва улар 
оркали дустликнинг мустахкамланиши хамда хар икки мамла- 
кат тараккиётига катта хисса кушувчи савдогарлар, тадбиркор- 
лар тоифасига катта имкониятлар яратилиши томонлар уртаси- 
да келгусида дустлик алокалари ривожланишига сабаб булган. 
Амир Темур тарихда илк маротаба мусулмон шаркидан насро- 
ний гарбга дустона ва хамкорлик йулида кул узатган, машрику 
магриб уртасидаги говларни олиб ташлашга интилган жахонгир 
сифатида тарихга кирган.
Умуман олганда, унинг ташки сиёсати ва дипломатияси сал- 
танатда миллий давлатчиликнинг тараккий этишига ижобий 
таъсир курсатган.
207


ХУЛОСА
Биз ушбу м
онографияда Амир Темур даврида миллий дав- 
латчилик ривожланишининг назарий асосларини имкон кадар 
тахлил килишга интилдик. Тадкикотлар жараёнида бу даврда 
хар бир соха аник; ва пухта ишлаб чикилган давлатчилик таъли- 
моти оркали бошкарилган деган хулосага келдик. Шунингдек, 
давлатчилик механизмларининг узаро уйгунлиги, мутаносибли- 
ги, бир-бирига мувофиклиги, конун устуворлиги, жамият, шахе, 
фукаролар манфаати уйгунлиги таъминланган, давлат бошкару- 
ви асослари назарий жихатдан пухта ишлаб чикилган.
Мавзу юзасидан чикарган асосий хулосаларимиз куйидаги- 
лардан иборат:
Амир Темур шахе сифатида салтанат тараккиётида катта сиё­
сий мавкега эга булган. У катьиятли, олимлар ва пирларининг 
ёрдамига таянадиган, хар бир ишни маслахат ва машварат билан 
бажарадиган, сиёсий илмли, акл-заковатли, адолатли, хушёр, сер- 
гак, огох, юксак ахлокий сифатлар эгаси, нозикгаъб, чапдаст, тез- 
кор харакатлана оладиган, хар кандай вазиятда хам уз максадини 
амалга оширадиган, низо-камчиликларни бартараф эта оладиган, 
инсоннинг рухиятини англай билган иродали киши эди. Узига 
мухолифатда булган кучлар билан келиша олгани ва кучли душ- 
манларининг салохиятидан давлатни бошкаришда фойдалана 
билгани унинг энг мухим ютукларидандир. Амир Темур уз мак- 
садларига эришиш, кудратли салтанатни барпо этишда малакали 
мутахассисларга, айникса, ишбилармон, билимли, адолатли ва 
доно вазирларга таянган. Сохибкироннинг танлаган коида ва та- 
мойиллари мамлакат ички потенциалининг, интеграция жараён- 
ларининг кучайиши хамда кенгайишига олиб келган.
2. 
Салтанат боыщарувида урга аерларда шаклланган форсий
туркий ва мугул бошкарув анъаналаридан кенг фойдаланилган. 
Амир Темур давлатчилигига хос хусусият булган бу жихатни та- 
биий деб караш лозим, чунки юртимизда аввалдан шаклланган 
давлатчилик асослари, бир юз эллик йил давомида урнатилган
208


мугул 
бошкарув тартиби, шунингдек, форсий-арабий маъмурий 
тартиботлар, диний асослар ундан уз даври одатларига биноан, 
имконият ва эхтиёжларни инобатга олган холда бошкарувни таш- 
киллаштиришни такозо этган. Амир Темур мугул, форсий-арабий 
ёхуд кадим ий туркий бошкарув анъаналарининг бирортаси асо­
сида давлат бошкарувини олиб бориши хам мумкин эди. Унинг 
турли анъаналардан мамлакат ва хал к манфаатлари юзасидан ус- 
талик билан фойдалангани, улар уртасидаги уйгунликни таъмин- 
лагани давлатчиликдаги мухим янгиликлардан хисобланади.
3. Амир Темур хокимиятга келиш арафасида мамлакат хаё- 
тида Чигатой улусининг таъсири сакданиб колган, шу сабабли 
улар сиёсий ва маъмурий хокимиятда катта роль уйнашган, бу 
анъаналар Сохибкирон даврида хам сакланиб колган.1
Амир Темур таомилга кура бошкарувда форс тили ва мада- 
нияти анъаналарига амал килган булса хам, йирик амалдорлар 
чигатоий амирлар орасидан куйилган. Сохибкирон давлатни 
бошкаришда икки тоифа кишилар - форсийлар ва чигатоийлар- 
нинг мавке, билим ва тажрибаларидан фойдаланган холда улар- 
нинг куч ва имкониятларини чеклашга интилган.
У давлат боищарувида кучманчи ва утрок ахолининг талаб- 
эхтиёжларини инобатга олган, ислом дини давлат мафкураси- 
нинг асосини ташкил этган.
Мугуллар даврида заифлашиб колган исломга булган эъти- 
борни тиклаш, уз кул остидаги халкларнинг тинчлигини, икти­
содий баркарорлиги, конунийлик ва адолатни таъминлаш Амир 
Темурнинг уз олдига куйган асосий максадлардан бири эди.
Конун устуворлиги ва адолат коидаларига катьий амал ки- 
лингани, кенгаш ва маслахатга таянилгани хам бошкарувнинг 
узига хос жихатларидандир.
Амир Темур даврида конунлар ижроси таъминланиши са­
бабли илм-фан, маданият сохалари юксак ривожланган.
4. Амир Темур салтанатида фукароларнинг ун иккита ижти- 
моий катламга булиниши, бошкарувда хар бир тоифа манфаат- 
ларининг мувофиклаштирилиши давлатни ривожлантиришдаги 
омиллардан бири эди. Сиёсат, савдо-иктисод ва бошка сохалар-
1 Manz Beatrice Forbes. The rise and rule o f Tamerlane ... - P.20 - 23.
209


да амалга 
оширилган ислохотлар бу ун икки катламнинг ичида 
Хам табакаланишлар юзага келиши, Амир Темур давлатининг 
харакатлантирувчи кучлари орасида сифат ва сон узгаришлари 
юз беришини таъминлаган.
Шунингдек, давлат кам таъминланган, камбагал, етим-есир- 
ларни кучли ижтимоий хдмоя килгани, давлат ишига мутахас- 
сисларни танлаш, мансаб ва унвонларга тайинлаш, энг паст 
табакадан юкори табакагача уларнинг ижтимоий мухофазасини 
ташкиллаштириш ишларининг олиб борилиши хам давлатчи­
лик тараккиётида мухим омил булган.
Амир Темур мутахассисларнинг билим-малакаси, акл-зако- 
вати, ахлокий сифатлари ва жисмоний камолотига эътибор ка- 
ратди. Унинг мутахассисларни танлаш ва улардан давлат ишида 
фойдаланиш усуллари хам ибратлидир. Узи курган салтанат- 
нинг максад-вазифаларини амалга оширишда унинг ходим ва 
хизматчилари катта роль 
у й н а д и ,
5. Амир Темур бошкарув аппаратининг ташкил этилиши, унинг 
марказий, махаллий бошкарувдаги уйгунлиги, узаро алокадорлиги 
яхши йулга куйилгани хам давлатчиликнинг ютукларидандир.
Манбаларнинг далолат беришича, Сохибкирон бошкарувда 
форсий-туркий-мугул усулларининг керакли жихатларидан у3 
давлатининг максад-вазифаларини амалга оширишда фойдалан- 
ди, Хокимият амир ва унинг авлодига 6yjra6 берилса-да, кейинги 
амалларнинг ворисийлигига конуний туе берилмади. Амир Темур 
форсий маъмурлар ва уларнинг усулларидан девонхона, хокимият- 
лар фаолиятини юритишда фойдаланган булса, йирик амалдорлар- 
ни чигатоий амирлардан куйди. Шунингдек, хар икки тоифадаги 
бошкарувни марказлаиггириб, уларни истаган пайтда алмаштириш 
ваколатидан фойдаланиб мутлак хокимлигини саклаб колди. Ай- 
никса, вазирларга иш булиб бериш билан бирга улар устидан назо- 
ратни амалга оширди, колаверса, амалдорларни бир жойдан иккин- 
чи жойга кучириш оркали уларнинг бир жойда узок колиб илдиз 
отишига, давлат ичида давлат яратишига имкон бермади.
6. Амир Темур даври сиёсий механизми - марказий ва махал­
лий давлат бошкаруви органлари, улар уртасидаги узвий алока- 
дорлик тугри йулга куйилган. Шунингдек, марказий ва махаллий 
бошкарув, уларнинг бир-бирига буйсуниши, бир-бирига буйсун-
210


майдиган давлат 
органлари уртасидаги муносабатлар маъмурий 
жихдтдан мувофиклаштирилган. Давлат бошкаруви тизими ор­
кали марказга тезкор ахборотлар етказиш, давлат механизмининг 
бир маромда узлуксиз ишлаши таъминланган. Бу даврда таъсис 
этилган мансаб ва унвонлар ортикча харажат хдмда бюрократик 
кусурлардан холи булиб, унда самарадорлик назарда тугилган. 
Амир Темурнинг бошкарув таълимоти юзлаб йиллар давомида 
куплаб давлатларга андоза булиб хизмат килган. У уз давридаги 
мавжуд турли бошкарув удумларидан фойдаланиш оркали янгича 
бошкарув анъаналарини юзага келтирган.
Ушбу асослар Амир Темур салтанатида уйгониш даврининг 
келиб чикишида асосий омил булиб хизмат килган дейиш мум- 
кин. Бу даврда конун устуворлиги, адолат тамойилига салтанат- 
да ва ташки муносабатларда катьий амал килинган.
Давлат бошкаруви асосларининг мукаммаллашувига бошка­
рувда муносабат, муомала, сабр ва дипломатиянинг уйгунлашиб 
кетгани катта таъсир курсатган. Бу коидалар давлатда тинчлик 
ва тартиб-интизомнинг сакланишида катта ахамият касб этган. 
Мухдм масалаларнинг ечимини топишда маслахату машваратга 
таянилиши Амир Темур томонидан эришилган ютукларга замин 
булган.
7. 
Амир Темур давлатчилигида курултойга алохдда эътибор
берилган булиб, унда давлатнинг энг мухим муаммолари - уруш 
ва тинчлик, бошкарувни такомиллаштириш каби масалалар хал 
килинган, улар хусусида махдллий зодагонларнинг эркин фикр 
юритишига имкон берилган ва бу сиёсий институт давлат хамда 
жамият уртасидаги муносабатларни мувофиклаштиришда му­
хим роль уйнаган. Курултойлар Амир Темур давлат бошкару- 
вига бирданига кириб колган янгилик булмай, улар асрлар оша 
фаолият юритиб келар ва туркий давлатчиликка хос хусусият- 
лардан эди. Сохдбкирон бу сохадаги тарихий тажрибани тако- 
миллаштирди ва курултойни янада фаоллаштирди.
Амир Темур курултойларни чакириш оркали мах,аллий зода­
гонларнинг уз худудларига тааллукли фикр-мулохазалари, талаб 
ва эх,тиёжларини урганди. Курултойлар мах,аллий халк вакилла- 
рига баъзи холларда узлари хохлаган кишини сайлаш хукукини 
х,ам берган эди. Салтанатда юкори мансабга лойщ кишилар ку-
211


тарилган, 
нолойиклар эса ишдан туширилган. Уларнинг суро- 
вига кура баъзан соликлар камайтирилган. Курултойда давлат 
амалдорлари, лашкарбошилар, олиму уламолар, улуг ва кекса -
тажрибали кишилар катнашган. Адолатли масалалар кутарилган 
такдирда махаллий вакилларнинг фикрлари инобатга олинган. 
Давлатни бошкаришда, хатто махаллий хокимиятларда олимлар, 
тажрибали кишилар маъмурларга маслахатчи сифатида тайин- 
лаиган. Бу хам унинг бош кару вида инсон, унинг фаровонлиги, 
конунийлик ва адолат устун булганлигини курсатади.
8. Амир Темур даврида мансаб ва унвонлар масаласига ало­
хида эътибор каратилган. Бу даврда марказий, махаллий, 
ху-
кукни мухофаза этувчи идоралар, диний идораларга тегишли 
мансаб ва унвонлар туркий, форсий ва мугулча анъаналар уй- 
гунлаштирилган, бу эса давлатчиликда узига хосликни юзага 
келтирган. Мансаб ва унвонларга тайинланишда илмий, ахло- 
кий, малакавий ва ирсий омилларга эътибор каратилган.
9. Амир Темур суд-хукук тизимини кучайтиришни давлат- 
да конунчилик ва адолатни уйгунлаширишнинг кафолати деб 
тушунган. Жиноятга жазо беришни кучайтиришга эмас, жи- 
ноятнинг олдини олишга ва жиноятчиларни кайта тарбиялашга 
эътибор берилган. Дорулиморат, эл-улус хокимлари ва маъму- 
рий таркиб хам ана шу максад йулида фаолият юритган. Со­
хибкирон даврида судлар фукаролик, шариат, харбий сохаларга 
булинган. Улар уз йуналишидаги низо ва жиноятларни куриб 
чиккан. Уларнинг фаолиятини текшириб туриш ва марказга 
хисобот бериш учун хар бир вилоят ва шахарда адолат амири 
тайинланган. Ь^онунларда жиноятга жазонинг мукаррарлиги 
курсатилган. Давлат учун нафи теккан, обрули, фидойи шахс- 
ларнинг айбига бериладиган жазолар енгиллаштирилган. Амир 
Темур давлатида купорувчилик, соткинлик, порахурлик ва бош- 
калар огир жиноятлардан хисобланган, бунда айбдорлар аёвсиз 
жазоланган. Жиноятчиларга адолатли жазолар берилган, бундай 
тартиботлар давлатда интизом сакланишига олиб келган.
10. Амир Темур даврида мамлакат мудофаасини ташкиллаш- 
тириш давлатнинг энг устувор вазифаларидан бири хисоблан­
ган. Бу вактда давлат тинчлигига рахна солувчи ички ва ташки 
хавфларни бартараф этишга катта эътибор берилган.
212


Салтанатнинг энг четида руй бераётган 
вокеалардан огох 
булиш ва бу ишни амалга ошириш усулининг мукаммаллиги 
давлат дахлсизлигини таъминлашда мухим ахамият касб этган. 
Нафакат четдан кирган ёки четга чиккан кишиларнинг максад- 
лари, хатти-харакатлари, балки кушни давлатларнинг рахбарла- 
ри, улар юритаётган сиёсат хам урганилган.
Шунингдек, у ерлардаги сиёсий вазият х,акида аник маьлумот- 
ларнинг олиниши, «кушнинг тинч - сен тинч» иборасига катьий 
амал килингани давлат хавфсизлигини таъминлаган. Амир Темур­
нинг минтакадаги вазиятни яхши билиши унинг маъкул геострате- 
гияни танлашига ва геосиёсатни тугри юритишига сабаб булган.
Расмий маросимларда, саройда, урдуда, чегараларда ва мам- 
лакатнинг барча ерларида хавфсизлик хизмати яхши йулга ку- 
йилган, хар бир амалдор хамиша жанговар шай холатда туриши 
шарт хисобланган.
Айникса, амир саройи, девонхонани куриклащ хаёт-мамот 
масаласи булиб, хавфсизлик хизмати ходимларининг пухта та- 
йёргарлик к)фгани, хатто уларнинг махсус парол оркали суз- 
лашгани маълум.
Шунингдек, давлат бошкаруви асосларидан бирини ташкил 
этувчи харбий тизимнинг мукаммал даражада ташкиллашти- 
рилиши Амир Темурга уз режаларини амалга оширишда кул 
келган. Мамлакатда яратилган харбий тизим хам бу даврдаги 
давлатчиликнинг тараккий этишига ижобий таъсир курсатди ва 
у оркали давлатнинг яхлитлиги, баркарорлиги сакланиб турди. 
Амир Темур уз даври харбий илмини ривожлантириб, унинг 
амалга оширилиш воситалари ва бошка назарий жихатларини 
мислсиз даражада бойитди. Том маънода уз даврининг энг пеш- 
кадам харбий тизимини яратди. Уни иктисодий, харбий санъ- 
ат ва дипломатия йули билан янада мукаммаллаштирди. Бу эса 
минтакаларда катта таъсир кучига эга булишга, шунингдек, дав­
латни мустахакамлашга уз таъсирини курсатган.
11. 
Амир Темур давлатининг харбий тизими, аввало, мудо- 
фаани кучайтиришга каратилган эди. У томонидан олиб борил­
ган харбий сиёсат йигирма етти давлатни уз ичига олган йирик 
салтанат барпо этишга, Осиё минтакасида уз максадларига эри- 
шишга, интеграцион жараёнларни тезлаштиришга хизмат кил-
213


ган. Амир Темур, 
аввало, зулм ва адолатсизликлар, бошбошдок- 
ликлар хукм сурган давлатларга карши курашган, минтакаларда 
эл-улус фаровонлигини таъминлаган хамда ислом дини ва ша­
риат мустахкамлиги учун курашган.
Кучлилар заифларга улжа булган урта асрларда Амир Темур­
нинг Осиё минтакасида тинчлик ва фаровонликни таъминлага- 
ни унинг буюк хизматларидандир.
Сохибкирон мулк, хазина, лашкарни давлат таянчи деб ту- 
шунган ва уларнинг мутаносиблигини асраш давлат тарак- 
киётининг бош омили деб хисоблаган. У халкнинг туклиги, 
хазинанинг тулиши, хазина мустахкамлиги кушиннинг жанго- 
варлигига бош сабаб деб тушунган. Бундан курияадики, Амир 
Темур худ УД, иктисод ва лашкарнинг мутаносиблигини таъмин- 
лашга интилган. Демак, давлатнинг мудофаа, иктисод ва харбий 
тизимларини у бир-биридан айрича тасаввур этмаган. Амир Те­
мурнинг буюклиги шундаки, юз минглаб лашкарнинг тезкор ха- 
ракати, бошкарув асослари ва юришларни ута мустахкам таш- 
киллаштирган. Сохибкирон давлат ва жамиятни бир ижтимоий 
организм деб тасаввур зтган хамда унинг хар бир мурувватига 
алохида эътибор каратган.
Амир Темурнинг кушин тизимидаги ихчамлик, уларнинг уз- 
вий богликлиги, бир-бирига буйсуниши, погоналар тизими му- 
каммал ишлаб чикилган.
Кушин юришдан буш вактларида бунёдкорлик ишлари би­
лан машгул булган. Бу хам Амир Темур кушинининг узига хос 
жихатларидан биридир.
Аввалги жахонгирлардан фаркли уларок, Амир Темур хар­
бий сохани хам маслахат ва машварат оркали кучайтиришга эъ­
тибор каратган.
Сохибкироннинг давлатчилик режаларида ички ва ташки тар- 
кокликка бархам бериш бош масалалардан булган, шунингдек, 
у халкаро муносабатларни мувофиклаштириш ролини бажарган. 
Улар чапдастлик, олгирлик, махфийлик ва тезкорлик билан ба- 
жарилган. Амир Темурнинг лашкарбошилик кобилияти сиёсий 
карашлари ва тактикалари билан уйгунлашиб кетган. К,олаверса, 
юткизиксиз максад Темур дахосининг асосини ташкил этган. 
Чунки у уз даврининг геосиёсий вазиятини тугри бахолай олган.
2 1 4


Унинг максадга эришишда 
гоявий кучга, информацион кураш 
усулларига таянгани, уз ракибига психологик хужумларни амал­
га оширгани, давр рухдятини яхши англагани, уз стратегиясида 
кабилалараро ва минтакалараро низолардан кенг фойдалана оли- 
ши, уругчилик анъаналарига зарба бериб, конунийлик гизимини 
жорий этгани х,ам улкан стратегик кобилиятидан далолатдир. 
Унинг уруглараро ва минтакалараро куллаган тактикалари аник 
максад сари йуналтирилган булиб, уз иттифокчиларидан страте­
гик максадларда фойдаланган. Амир Темур бир пайтда бир неча 
нукталарда нозик тактикалар куллаган ва геосиёсий майдондаги 
кизгин нукталарни уз назоратига олган. У диний, иркий тукна- 
шувларни кучсизлантиришга интилган, маданиятлараро куприк 
урнатган, бундай режалари мукаммал давлат бошкарувини барпо 
этишга каратилган эди. Сохибкирон илк маротаба «ягона макон» 
гоясини илгари сурган ва бугунги Евроосиё гоясининг хдм на- 
зариётчиси сифатида тарихга кирган. Унинг бошкарув гоялари 
ислом ва умуминсоний кадриятларга асосланган. Шунингдек, 
«цивилизациялар тукнашуви»нинг илк даракчиси сифатида мин- 
такавий, иркий, миллий, диний, умуминсоний гояларни узининг 
мукаммал геополитик кобилияти билан уйгунлаштирди.
Амир Темур, бошка саркарда ва давлат арбобларидан фарк- 
ли уларок, халкларни этносиёсий жих,атдан бирлаштира олди. 
Бу далиллар унинг давлатчилик гоялари байналмилалчиликка 
асосланганлигини курсатади.
12. 
Амир Темур давлатининг пайдо булиши уша даврда ун- 
дан кушни давлатлар билан олиб бориладиган ташки сиёсат йу- 
налишларини белгилаб олишни такозо этган. Масалан, Сохдб- 
кирон Чигатой улусининг собик худудларига даъвогарлик килиб 
Хоразмни уз давлати худудига куш и б олишни, шимолий чегара- 
ларни мустах,камлашни режа килиб куйган булса, Олтин Урда 
томонидан эхтимолий хавф-хатарларни бартараф этиш, Эрон, 
Озарбайжон каби ерларни уз таъсир доирасига киритиш каби 
максадларини амалга оширишга интилган.
Амир Темур ташки сиёсатида давлат манфаатлари аввалги 
уринга куйилиши баробарида минтакалардаги халкларга х,ам 
катор имкониятлар яратилган. Унда турли халкларнинг узаро 
айирбошлашлари, имкониятларини руёбга чикаришга катта эъ-
215


тиб
ор каратилган. Амир Темурнинг ташки сиёсати замирида 
тинчлик, хамкорлик урнатиш максадлари ётади.
Содибкироннинг жалойирлар, коракуюнлилар, усмонлилар 
ва бошка давлатлар билан муносабатларини мушохада этар 
эканмиз, манфаатлар уруш даражасига олиб бориш эхтимоли 
кам булган такдирда хам узгаларнинг бу жараёнларга таъси- 
ри Юриш куламининг кенгайишига олиб келганини курамиз. 
Тинчлик, хотиржамлик, узаро хамкорлик бош максад булган 
таКДИрда хам, душманларининг купол жиноятлари Сохибкирон 
томонидан хам баъзи киргинларнинг амалга оширилишига олиб 
келган. Биз, албатта, унинг бу фаолиятини окламокчи эмасмиз. 
Амир Темур ташки муносабатларда душманларига обдан муло- 
хаза юритиш учун вакт берди, аммо, кузатганимиздек, баъзан бу 
имкониятдан фойдаланилмади.
Амир Темур ташки сиёсатининг йуналишларини мушохада 
этищ асносида унинг дипломатияси адолат, конун ва хакгуйлик- 
ка таянганлигини тушуниб етиш мумкин.
Сохибкирон дипломатиясига бахо беришдан олдин унинг 
У3Ида тугма дипломатик истеъдод булгани, буни вазиятга караб 
ЯНаДа тулдиргани, маънавий дунёсининг нозиктаъб ва гузалли- 
гини, юксак дахо сохиби булганини тан олиш керак.
Виз бугунги кунда Амир Темур дипломатияси, унинг гоя- 
лаРИ, максад ва вазифалари, усуллари ва бошка жихатларини 
чукуррок урганишимиз лозим деб уйлаймиз. Негаки бугунги 
давлатчилигимизда ташки сиёсат масалаларини мувофиклашти- 
рищда мазкур мерос амалий жихатдан катта сабок булиб хизмат 
килищи мумкин.
13. 
Амир Темур жахоншумул муваффакиятларининг катта кис
МИГа Дипломатик тадбирлари оркали эришган. Унинг дипломатик 
гоялари давлат мафкурасига муштарак булиб, инсонпарварлик, 
байналмилаллик бош гояси эди. Амир Темур ташки муносабат- 
лаРДа доимо халкаро дипломатия мезонларига катъий амал килган. 
«Элчига улим йук» жахонгирнинг улуг шиори булиб, энг мураккаб 
вазиятларда хам ана шу коидага амал килиб келган.
Амир Темур дипломатиясида мардлик, жасурлик, ташаббус- 
корлик устувор булган. Сохибкирон хар кандай вазиятда енгил- 
ган Ракибига катта хурмат курсатган. Унинг дипломатиясида
216


бугун кутарилаётган яг
она макон барпо этиш ва интеграцияни 
кучайтириш бош гоя булган эди.
Теранрок каралса. Амир Темур дигогоматияси уз даврининг ил- 
гор дипломатияси булиб, у мазкур сохдни ижодий ривожлантирди, 
бойитди, бу фаолияти оркали маданиятлараро куприк урнатди.
Бизнингча, унинг катъияти, тиришкоклиги, максадга интилув- 
чанлиги ва имкониятдан максимал фойдалангани, тезкорлиги дип­
ломатик ютукларига сабаб булган омиллардан хисобланади. Музо- 
каралар оркали низоларни бартараф этиш Амир Темурнинг ташки 
сиёсатдан кузлаган максадларидан бири эди. Сохибкирон маслах,ат 
ва кенгаш, илм, уз даврининг тафаккури, янгича назарий ва амалий 
коидалари билан дипломатия илмини мукаммаллаштирган.
У 
дипломатиянинг вактни чузиш услубидан кенг фойдалан­
ган, бу эса тугри карорлар кабул килиш, вазиятдан максимал да- 
ражада фойдаланиш, кулай пайт пойлаб масалани хал этиш учун 
асос булиб хизмат килган. Сохибкироннинг ракибларига нисба- 
тан кечирувчанлик билан ёндашганлиги пасткашликка карши са- 
хийлик, сабр-токат, багрикенглик йулини тутганлигини билдира- 
ди. Бу хам давлатни мустахкамлаган омиллардан биридир. Амир 
Темур хар кандай шароитда юткизиксиз ва талафотсиз максадга 
эришишга интилган. Вазиятга караб дипломатиянинг насихат, 
огохдантириш, куркитиш ва овоза таркатиш каби усулларидан, 
ракибларининг заиф томонларидан усталик билан фойдаланган. 
Унинг узи уринли кулланган бир тугри тадбир билан минглаб си- 
пох килолмаган ишни бажариш мумкин деб билган.
Амир Темур узга давлатлар билан урнатиладиган алокалар- 
да элчилар мухим роль уйнашини яхши тушунган. У уз даври 
манафатлари ва мафкуравий вазиятга караб элчиларни танлаш 
масаласига алохида эътибор берган, уларни миллат ва юртнинг 
рамзи деб тушунган. Шунга монанд саройдаги дипломатия кор- 
пуси мукаммал тузилган булиб, у мунтазам равишда фаолият 
юритган. Халкаро муносабатлар шахсан Амир Темур номидан 
олиб борилган. Бу даврда халкаро учрашувлар, расмий маро- 
симлар аник ва санъаткорона ишлаб чикилган коидалар асоси- 
да утказилган. Бу коидаларнинг юксак меъморий-бадиий ечим, 
этика, эстетика ютуклари билан бойитилгани хам давлатчилик- 
да мухим ахамият касб этган.
2 1 7


14. С
охибкирон дипломатик мактубларида Шаркнинг энг куд- 
ратли давлат рахбарларига яхши кушничилик алокаларини урна­
тиш, ташки савдода тадбиркорларга эркинлик бериш ва уларни ху­
ку кий жихдтдан кафолатлашни таклиф килган. Унинг томонидан 
битилган хатлар хар кандай огир йукотишлар даври ва калтис ва- 
зиятларда хам муросаю мадора талабида булганлигини курсатади.
Миср билан карийб йигирма йиллик мураккаб вазиятларга 
карамай, йирик жанг юз бермагани хам унинг тугри дипломатик 
тадбирлар куллаганлигини курсатади.
Мактублар мазмуни дипломатик муносабатларда Сохибки­
рон хар бир низоли масалани факат конун-коидага асосланиб 
хал килганлигини курсатади.
Ёзишмалар Амир Темурнинг Туркия, Миср, Олтин Урда 
каби йирик давлатларнинг узига каратилган кучли харбий итти- 
фокига карши стратегик тадбирлар оркали жангсиз курашгани, 
уша даврда халкаро майдонда нозик сиёсий уйинлар кетганидан 
гувохлик беради. Мактублар мазмуни Амир Темур халкаро кои- 
даларни купол равишда бузган душманлари билан бирданига 
эмас, вазиятга караб алохида маглубиятга учратгани, имконият- 
дан тугри фойдалана олмаган ганимлари шармандали ва калта- 
бин сиёсат юритганини курсатади.
15. Амир Темур давлатчилигида хар бир сохага катта эъти- 
бор каратилган. Унда сиёсий, иктисодий, маънавий сохаларнинг 
уйгунлиги таъминланган. Бунда давлат ва фукароларнинг ман- 
фаатлари инобатга олинган. Давлат бошкаруви ихчамлаштири- 
либ, тезкорлик, самарадорлик ва сифатга эътибор берилган. Бу 
даврда минтакаларда фаол геосиёсий фаолият юритилган. Мам­
лакат хавфсизлиги, мудофаа ишлари пухта ташкиллаштирилган. 
Харбий соханинг такомиллаштирилиши давлатда баркарор ва- 
зиятнинг урнатилишига, шунингдек, минтакаларда фаол хара- 
катлар олиб борилишига, вазиятларни назорат кила олишга за- 
мин яратган, у давлатнинг куч-кудрати рамзи саналган.
Бир суз билан айтганда, Амир Темур давлатида бошкарув- 
нинг хар бир сохаси пухта ишлаб чикилган ва мукаммал дав­
латчилик назарияси яратилган. Бу сиёсий таълимот давлатчилик 
асосларини кучайтиришга, хар бир сохада кучли ижобий узга- 
ришлар юзага келишига олиб келган.
2 1 8


Тадки
кот иши юзасидан куйидаги тавсиялар берилади:
Ушбу монография ишидан Узбекистон давлатчилик тарихи- 
ни ёритишда, Амир Темур салганатининг ижтимоий-иктисодий 
ва сиёсий тарихи, жахон тарихининг урта асрлар кисмини ёзиш- 
да фойдаланиш мумкин.
Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат 
бош кару ви академияси тингловчиларига махсус курс ташкил 
этиш мумкин.
Тадкикот натижаларидан олий таълим тизимида «Узбекис­
тон тарихи», «Жах,он тарихи», «Узбекистон давлатчилиги та­
рихи», «Сиёсатшунослик», «Фалсафа», «Давлат ва 
хукук 
наза- 
рияси», «Сиёсий ва хукукий таълимотлар тарихи», «Марказий 
ва махаллий давлат бошкарув и асослари» ва боища фанлардан 
Амир Темур мавзусига оид баъзи кушимчаю узгартиришлар ки- 
ритишда, маъруза матнлари, укув дастурлари, кулланмалар ту- 
зишда, махсус курслар укишда фойдаланиш мумкин.
Тадкикот натижаларидан урта асрларнинг Амир Темур дав­
латчилиги билан боглик халкаро муносабатлар ва дипломатия 
тарихини ёритишда фойдаланиш мумкин.
Амир Темур давлатчилиги тарихини ёзишда турли сох,а му- 
тахассислари билан темуршунос олимларнинг кенг хдмкорлиги- 
ни таъминлаш лозим.
Монографиядаги мавжуд маълумотлардан давлат бошкарув 
органлари рахбарлари фойдаланишлари мумкин.
Мазкур иш натижаларидан ёшларни миллий узликни анг- 
лаш, ватанпарварлик, юртга садокат, умуман, комил инсон ки­
либ тарбиялашда фойдаланиш мумкин.
Х,арбий билим юртлари, Миллий хавфсизлик института та- 
лабаларига маърузалар укишда фойдаланиш мумкин.
Амир Темур ва темурийлар салтанати давлатчилик тарихи­
ни урганиш марказини ташкил этиш, унда кенг камровли фун- 
даментал тадкикотлар олиб бориш, турли тилларда чоп этила- 
диган «Амир Темур ва темурийлар» номли илмий журнал чоп 
килиш, олинган мухим натижаларни ушбу матбуотда мунтазам 
эълон килиб боришга эришиш мухдм масаладир.

Download 15,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   183   184   185   186   187   188   189   190   ...   199




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish