У зб е к и с т о н ре с п у б л и к а с и о л и й в а у р т а м а Х с у с та ъ л и м ва зи рли ги


-  огзаки методлар (маъруза, тушунтириш, сухбат, хикоя, китоб



Download 11,18 Mb.
Pdf ko'rish
bet105/193
Sana26.02.2022
Hajmi11,18 Mb.
#473028
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   193
Bog'liq
fayl 642 20210429


огзаки методлар (маъруза, тушунтириш, сухбат, хикоя, китоб 
билан ишлаш ва Х-к.);
19?


— укув ахборотларини кургазмали узатиш ва куриш оркали 
кабул килиш методлари, кургазмали методлар (теварак - атрофдаги 
предметлар ва хдцисаларни кузатиш, уларнинг моделлари ва 
тасвирларини караш, замонавий таълим воситалари ва х.к.);
— укув ахборотларини амалий мехдат х,аракатлари оркали 
бериш методлари; укувчи-талабаларнинг амалий ишлари (амалий 
методлар, машклар, лаборатория ишлари, дастур тузиил, педагогик 
масалаларни ечиш, мехнат харакатлари ва бошкалар).
б) Укувчи-талаба фикрининг йуналишига кура:
— индукция;
— дедукция;
— аналогия.
в) Педагогик таъсир, таълим жараёниини бошкариш дара­
жаси, укувчи-талабаларнинг укишда мустакил лик даражаси 
буйича:
— укитувчи бошчилигида бажариладиган укув ишлари методи;
-укувчи-талабаларнинг мустакил ишлари методи;
д) Укувчи-талабаларнинг мустакил фаолликлари даражаси 
буйича:
— изохли иллюстратив метод;
— репродуктив метод, билимларни муаммоли баён килиш 
методи;
— кисман изланиш ва тадкик килиш методи.
1. Укувчиларнинг Укув ахборотларини эшитиш оркали 
кабул килиш га кура укитиш методлари 
Огзаки методлар
Киска вакт ичида хажми буйича энг куп маълумотлар бериш. 
мазкур жараёнда укувчилар олдига муаммолар куйиш, мазкур 
муаммоларни хал килиш йулларини курсатиш имконини берувчи 
укитиш методлари - 
укитишнинг 
огзаки 
методлари 
деб
юритилади.
Укитишнинг огзаки 
методлари 
уз навбатида куйидагиларни уз 
ичига олади:
а) 
Тушунтириш методи. 
Бу метод асосида даре ташкил 
этил ганда укитувчи янги укув материал ни баён килади, укувчилар 
эса билимларни тайёр холда кабул киладилар. Бунда укитувчидаг 
укув мат ери ал ни аник, киска ва тушунарли баён килиш талаб 
эти л ад и.
198


б) Сухбат методи. 
Бу етакчи укитиш методларидан бири 
булиб, ундан дарсни турли боскичларида кулланилади. Мазкур 
метод — укитишнинг савол- жавоб методи хисобланиб, бунда 
укитувчи томонидан даре максадидан келиб чиккан холда 
олдиндан тайёрланган саволлар ва уларга бериладиган жавоблар 
оркали укувчиларда назарий билимлар 
ва амалий куникмалар 
шакллантирилади.
Математика фанини укитиш жараёнида янги математик тушун­
чалар урганилаётганда унга тааллукли булган турли конуниятлар 
мохиятини очиб беришда сухбат методидан фойдаланилади.
Математикани укитиш жараёнида катехизнк ва эвристик 
сухбат дан фойдаланилади.
Катехизик сухбат* 
Укитувчи томонидан олдиндан шундай 
саволлар тузиладики, улар укувчилар томонидан илгари эгалланган 
билимларни осонлик билан кайта эслашни талаб килади. Бундай 
савол-жавоб методи таълимда 
катехизик сухбат методи 
деб 
юритилади. Мазкур методдан укувчилар томонидан олдиндан 
эгалланган билимларини текшириш ва бахолаш, янги мате­
риални мустахкамлаш ва такрорлаш дарсларда фойдаланиш 
максадга мувофик хисобланади..
Эвристик сухбат (“Эвристика” грекча суз булиб, у узбек 
тилида “топаман”, “очаман” дез^ан маънони билдиради) методи 
укитишнинг шундай савол-жавоб методи-ки, бунда укитувчи 
укувчиларга тайёр билимларни бермайди, балки усталик билан 
олдиндан тайёрланган саволлар оркали уларнинг узларидан 
олдиндан эгаллаган билимлари, кузатишлари, шахсий хаётий 
тажрибаларига таянган холда янги тушунчаларни эгаллашга, 
янги мавзу буйича хулосалар чицаритга ва янги коидаларни 
узлаштиришларига олиб келади.
Эслатма. 
Укитувчи 
томонидан 
тайёрланган 
саволлар 
укувчиларни фаол фикрлашга, уларни турли вокеа, ходиса ёки 
фактларни таккослашга, уларни турли гурухдарга ажратишга хамда 
улар орасидаги турли богланишларни излашга мажбур килиш 
керак.
в) X, и к о я методи. Бу метод ёрдамида дарсни ташкил этишда 
дан фойдаланилганда янги билимларни тушунтириш хик-оя 
куринишида амалга оширилади. Математикани укитишда асосан 
“математика тарихи” хакида маълумотлар беришда фойдаланилади.
199


г) 
Укувчиларнинг китоб билан ишлашлари. 
Дарслик - 
асосий таълим воситаларида бири хисобланиб, ундан укувчиларнм 
тугри фойдалана олиши мухим хисобланади. Айникса, матема­
тикадан дарсликлар ва укув кулланмаларида фойдаланишда унда 
берилган математик матнни мустакил у^*ш олиш, мисол ва 
масалаларни ечишда олдиндан берилган курсагмаларга эътибор 
бериш ва шу оркали янги билимларни мустакил эгаллаш малака- 
ларини олдиндан шакллантириш максадга мувофик хисобланади.
Кургазмали методлар.
Укитишнинг кургазмали методлари — укитишнинг бундай 
методлари укувчи-талабаларга шахсий кузатишлари асосида янги 
билимларни эгаллаш имконини беради.
Укитишнинг кургазмали методларидан фойдаланишда атроф 
мухитдаги предмет ва хдцисалар, уларнинг турли моде л лари 
кузатиш объект лари булиб хизмат кил ад и.
Укитишнинг кургазмали ва огзаки методлари узаро чамбарчас 
богланган булиб, улардан таълим жараёнида куп холларда 
биргаликда 
фойдаланилади. 
Масалан, 
даре 
жараёнида 
кургазмаларни намой и ши тушунтириш метод ид ан фойдаланган 
х,олда амалга оширилади.
Педагог олим Л.В.Занков уз илмий-педагогик, илмий-методик 
тадкикотларда кургазмали ва огзаки методлардан биргаликда 
фойдаланишнинг куйидаги 4 та асосий куринишини алохида 
ажратиб курсатган:
1. Укитувчи огзаки нутки ёрдамида укувчи-талабаларнинг 
кузатишларини бошкаради;
2. Огзаки тушунтиришлар кузатилаётган объект тугрисида 
янада чукуррок маълумот бериш имкониятини беради;
3. Кургазмали воситалар укитувчининг огзаки тушунтириш- 
ларини тасдикловчи ва конкретлигини таъминловчи иллюстрация 
булиб хизмат килади;
4. Кургазмали методлар укитувчининг укувчи-талабаларни 
кузатишларини умумлаштиришда ва умумий хулоса чикариш да 
мухим роль уйнайди.
Амалий методлар:
Укувчиларда бирор тушунча ёки мавзу юзасидан хосил булган 
куникма ва малакаларни шакллантириш хамда янада такомил- 
лаштириш жараёни билан боглик булган методлар укитишнинг 
амалий методлари деб юритилади.
200


Одатда ёзма ва огзаки машклар, амалий ва лаборатория 
ишлари, мустакил ишларнинг айрим турлари укитишнинг амалий 
методлари хисобланади.
Ёзма ва огзаки машклар асосан эгалланган янги назарий ва 
амалий билимларни мустахкамлаш, эгалланган билимларни татбик 
килиш, олинган 
назарий билимлар буйича малака хамда 
куникмаларни шакллантиришга хизмат килади.
Бирор амални узлаштириш ёки уни мустахкамлаш максадида 
режали равишда амалга оширилган такрорий бажариш - машк 
дейилади ва улар характерига кура тайёрлаш, машк килдириш, 
ижодий каби турларга булинади.
Укувчи-талабаларда олинган назарий билимлар асосида малака 
ва куникмаларни шакллантириш ва уларни янада мукаммал- 
лаштири1Н жараёнига хизмат киладиган методлар укитишнинг 
амалий методлари булиб, улар ёзма ва огзаки машклар методи, 
амалий ва лаборатория ишлари, мустакил ишларнинг баъзи турлари 
каби методлардан иборат булади. Амалий методлар олинган 
назарий билимларни мустахкамлаш ва эгалланган билимларни 
амалиётда куллай олиш малака хамда куникмаларини шакллан- 
тиришда кулланилади.
2. Укувчи-талаба фикрининг йуналишига кура укитиш
методлари
Индукция методи. Бу метод ёрдамида укувчи-талабани 
фикрини яккаликдан умумийликка утишга, хусусий хулосаларга 
асосланган холда умумий хулосалар чикаришга ургатади. Чунки 
индуктив хулоса, бу хусусий хулосаларга асосланган хамда умумий 
хулосага борадиган чикариш йулидир.
Дедукция методи. 
Бу метод ёрдамида укувчи-талаба узида 
мавжуд булган умумий билимларга асосланган холда янги хусусий 
билимларни эгаллаш имкониятига эга булади.
Аналогик методи. 
Бу метод хусусийдан-хусусийга борадиган, 
бир конкрет фактдан бошка бир конкрет фактга борадиган хулоса 
булиб, бунда предметлардаги баъзи белгиларнинг ухшашлиги 
буйича бу предметларнинг бошка белгилари хам ухшаш деган 
тахмшшй хулоса чикарилади.
Юкорида куриб чикилган «Укувчи-талаба фикрининг 
нуна-т 
лишига» кура (индукция, дедукция, аналогия) методларидан 
таълим жараёнида кенг фойдаланиш укувчи-талабаларда хозирги 
кун таълим тизимининг энг катта муаммоларидан бири хисоб-
201


ланган мантикий фикрлашларини ва шу асосида танкидий 
фикрлашларини шакллантириш хамда ривожлантиришда мухим 
ахамият касб этади.
3. Педагогик таъсир, таълим жараёнини бошкариш даражаси, 
Укувчиларнинг укншда мустакиллик даражаси 
буйича укитиш методлари
Хозирги ахборотлар окими кундан-кунга ошиб бораётган бир 
пайтда таълим жараёни самарадорлигини оширишда укувчи-тала- 
баларнинг мустакил ишлари методига катта эътибор билан каратиш 
талаб этилмокда. Мустакил ишлар хозирги кунда таълим жараё- 
нининг барча боскичларида, жумладан, янги назарий билимларни 
эгаллаш боскичида хам кенг кулланишини кузатиш мумкин.
Дидактик адабиётларда мустакил иш тушунчасига турли хил 
таърифлар берилган. Бизнинг нуктаи назаримизда академик 
Б.ГЬЕсипов томонидан мустакил иш тушунчасига берилган таъриф 
Хозирги кунда хам уз кийматини йукотмаган. Б.П.Есипов 
изланиши натижаларига кура «Укувчи-талабаларнинг таълим 
жараёнига кушилувчи мустакил ишлари, бу укитувчининг бевосита 
иштирокисиз, укув режаси буйича махсус ажратилган вакт 
давомида унинг топшириклари асосида бажарилган, аник максадга 
йуналтирилган иш булиб, бунда укувчи-талабалар топширикда 
куйилган максадларга эришиш учун якка холда ёки гурухларга 
булинган холда уз кучларини сарфлайдилар. Аклий ёки жисмоний 
(ёки иккаласини бир вактда) харакатлар натижасини бирор 
шаклда 
ифодалаб, максадга эришиш учун онгли равишда интиладилар».
Мустакил ишлар мазмуни ва максадига кура турли ча булиб; 
узаро бир-биридан куйидагиларга кура фарк килинади:
1. Дидактик максадлар буйича. Бундай куринишдаги мус­
такил ишлар янги назарий материал ни узлаштиришга тайёрлашга. 
янги назарий билимларни узлаштиришга, уларни мустахкамлашг^ 
ёки илгари урганилган материалларни такрорлашга йунаптирилгаг 
булиши мумкин;
2. 
Укувчи-талабалар 
мустакил 
ишлаётган 
материал 
буйича. Масалан, дарслик билан ёки дидактик материал устида 
ишлащда ва х.к.
3. Укувчи-талабалардан талаб килинадиган фаолият 
характери буйича. Бунда мустакил ишлар берилган намуна буйича 
ёки берилган коида буйича бир-биридан фарк килинади.
202


4. 
Ташкил килиниши усулига кура. Бунда бутун гурух иши 
(бунда бутун гурух битта топширикни бажаришади), кичик 
гурухларга булинган холдаги иш (бунда гурух аъзолари кичик 
гурухдарга булинган холда хар бир гурух алохида-алохида хар хил 
топширикларни бажаришади), якка тартибдаги иш (бунда гурух- 
нинг хар бир аъзоси махсус топширик устида мустакил ишлайди).
У ку вч и -та лабал арн и нг мустакил ишлари методларига куйида- 
гилар киради (бу методлар хозирги кунда фаол методлар деб хам 
юритилади):
1. Изоцли-иллюстратив метод. Бу метод ёрдамида таълим 
жараёнини ташкил этишда укитувчи томонидан тайёр маълумотлар 
хар хил воситалар ёрдамида укувчи-талабаларга берилади, улар бу 
маълумотларни кабул киладилар, тушуниб оладилар ва эслаб 
коладилар. Бу маълумотларни берищда укитувчи огзаки (гапириб 
бериш, тушунтириш) методлари, ёзма (дарслик, кушимча укув 
кулланмалари) методлари, кургазмали (картиналар, расмлар, 
схемалар, харакат усулларини курсатиш) методлар оркали амалга 
оширади. Бу жараёнда укувчи-талабалар билимларни чукур 
узлаштириш учун зарур буладиган барча фаолият куринишларини 
бажарадилар. Масалан, тинглашади, куришади, сезишади, укишади, 
кузатишади, янги урганган маълумотларни ил гари урганганлари 
билан таккослашади ва эслаб колишади.
2. Репродуктив метод. Бу методнинг асосий белгиси фаолият 
усулини 
тинглаш 
ва укитувчининг топшириклари буйича 
такрорлашдан иборат. Бу метод ёрдамида укувчи-талабапарда 
малака ва куникмалар шакллантирилади.
3. Муаммоли баёп килиш методи. Бу метод ёрдамида таълим 
жараёнини ташкил этишда укитувчи у ёки бу коида айтиш билан 
чегараланиб колмасдан, овоз чикарган холда мулохаза юритиб, 
укувчи-талабалар олдига муаммо куяди ва уни хал килиш 
жараёнини курсатади. Бундай тушунтириш ишончлирок булади ва 
у укувчи-талабалар фаоллигининг ошишига олиб келади. Натижада 
уларнинг фикрлаш кобилиятлари ривожланади, билиш характе- 
ридаги мустакил изланишларни олиб боришга ундайди.
4. Кисман изланиш (эвристик) методи. Бу метод ёрдамида 
таълим жараёнини ташкил этишда укитувчи укувчи-талабалар . 
олдига муаммо куяди, узи эса укув материалини баён этади. Лекин 
мавзуни баён килиш жараёнида у укувчи-талабалар олдига 
саволлар куйиб боради. Бу куйилган саволлар улардан жавобларни
203


излаш жараёнига кушилишни ва натижада билиш характеридаги 
бирор топширикни бажаришни талаб этади. Натижада укувчи- 
талабаларда мустакил излаш, мустакил изланиш каби кобилиятлар 
шаклланади. Пировард натижада уларда мустакил ва мантикий 
фикрлаш кобилиятлари ривожланади.
5. 
Укитишнинг тадкнкот методи. 
Бу метод ёрдамида таълим 
жараёнини ташкил этишда $Ьчувчи-талабалар олдига муаммо 
кУйилади. Улар куйилган муаммони тушуниб олгандан сунг узлари 
уни кал килиш режасини тузишади, текшириш усулини аник- 
лашдди, кузатишлар олиб боришади. Тажрибаларни туплашади, 
олинган фактларни таккослашади, таснифлашади, йигилган маъ- 
лумотларни умумлаштиришади ва якуний хулосалар чикаришади. 
Куриниб турибдики, бу методдан фойдаланишда мантикий 
фикрлаш амалларига асосланиб иш олиб борилади. Демак, бундай 
метод ёрдамида таълим жараёнини ташкил этиш укувчи- 
талабаларнинг мустакил билим олишини рагбатлантириш билан 
бир каторда улардаги фикрлаш кобилиятларининг янада усишига 
олиб келади.
Даре жараёнида муаммоларни хал килиш йули билан укувчи- 
талабаларга янги билимлар беришда муаммоли баен килиш, кисман 
изланиш ва тадкикот методларидан биргаликда фойдаланиш такозо 
этилади.
Укувчи-талабалар изланиш фаолиятларининг мустакиллик да- 
ражасида юкоридаги методларни бир-биридан ажралган холда на- 
моён булади.
Масалан, 
тадкикот методи ёрдамида даре жараёнини ёки 
укувчи-талабалар мустакил таълимини ташкил этишда уларнинг 
мустакиллик даражаси энг юкори даражасига эришади. Бунда 
утсувчи-талабаларнинг билиш фаолиятлари уз характерига ва 
боскичларига кура илмий тадкикот ишларига якинлашиб боради.
Хозирги кунда энг оммалашиб бораётган муаммоли укитиш 
методи билимларни муаммоли баён килиш, кисман изланиш ва 
тадкикот методи ни уз ичига олган булади. Бу уч методдан 
фойдаланган холда таълим бериш методи муаммоли укитиш 
методи 
деб 
юритилади. 
Х рзирги 
кунгача 
хам 
муаммоли 
укитишнинг бир киймати таърифи бирор олим томонидан 
берилмаган.
Лекин купгина олимлар бу йуналишда катта ишларни амалга 
оширган холда “Муаммоли укитиш методи’’’ тушунчасига аниклик
204


киритишган. Бу борада Н. М. Скаткин, Т. И. Шамова, М. И. 
Махмутов, В. Оконь ва бошкд олимлар изланишлар олиб боришган.
Муаммоли укитиш деганда:
- муаммоли вазиятлар хосил килиш;
- муаммони шакллантириш (бунда аста-секин укувчи- 
талабаларнинг уз лари жал б килинади);
- муаммоларни хал килишда уларга зарур ердамларни бериш ва 
бу холатларни текшириш;
- эгалланган билимларни маълум тизимга солиш ва уларни 
мустахдамлаш 
жараёнига 
бошчилик 
килиш 
каби 
ишлар 
мажмуасини тушуниш мумкин.
Муаммоли укитиш жараёнида куйилган 
укув
муаммолари 
амал и й ва назарий кийинчиликларни юзага келтирадики, буларни 
Хар укувчи-талабалардан тадкикотчилик фаоллигини талаб кил ад и, 
Натижада улар маълум талаб ва эхтиёжларга амал килган холда 
муаммони хал килиш жараёнида юзага келган кийинчиликларни 
енгиб утишга интиладилар. Натижада шу жараёнда янги 
билимларни эгаллайдилар, янги тажрибага эга буладилар ва 
мустакил фаолият юритиш кобилиятларини янада ривожланишига 
эришадилар.
Юкоридагилардан куринадики, муаммоли укитишнинг энг 
мухим хусусияти бу муаммоли вазиятларни ярата билиш экан. Бу 
укитувчидан юкори касбий махорат ва назарий-амалий тайёргарлик 
талаб этади.
Муаммоли вазият 
— бу укитувчи томонидан янги назарий 
билимларни 
эгаллаш 
жараёнида 
укувчи-талабалар 
олдига 
билимлари етишмаслиги туфайли бирданига тула жавоб бера 
олмайдиган саволларни куйилишидир.
Муаммоли вазиятнинг асосини укувчи-талабалар томонидан 
узлаштирилиши керак булган номаълум ёки куйилган муаммоли 
вазиятни хал килиш учун хозирча улар эга булмаган билимлар 
мажмуаси тушунилади.
Юкорида 
куриб 
чикилган 
таълим 
методлари 
таълим 
самарадорлигини 
белгиловчи 
укУвчи-талабалаРнинг 
даре 
жараёнидан кузланган максадларига эришишини таъминловчи 
асосий омиллардан бири булиб, бунда таълим методларини 
укитувчи томонидан тугри танланиши мухим хисобланади.
205


Таълим методларини нг самарадорлигининг асосий мезон и
- белгиланган вазифани хал этиш учун уни куллашнинг мослиги 
вл 
тежамкорлиги булиб, у куйидагиларни уз ичига олади:
1. Белгиланган вазифаларни хал этиш учун танланган метод 
унга мос булиши ва вактдан унумли фойдаланиш имконияти кжори 
булиши(тежамкор) талаб эгилади.
2. Уни куллашда кийинчиликлар тугилмаслиги(содда ва осон> 
керак.
3. У энг яхши натижаларга эришишни таъминлаши билан бир 
вактда уларга эришишнинг кафолатлай олиши керак.
Таълим методларини танлашнинг асосий омилларн :
L Максадни белгилаш.
2. 
У к у в - а х б о р о т
мазмуни, хджми ва мураккаблиги.
3. Таълим методлари укув ахборотини эгаллашларига таъсири.
4. Укувчи-талабаларни билиш имкониятлари.
5. Вакт сарфи.
6.
Таълим бериш шароитлари.
7. Укитувчи ва укувчи-талаба уртасидаги узаро муносабатлар 
нинг хусусиятлари.
8. Укувчи-талабалар сони;
9. Укитувчининг гокори касбий тайёргарлиги ва шахсий сифат* 
лари.
Таълим методларини укитувчи дарении г максад ва вазифа- 
ларидан келиб чиккан холда танлайди.
Масалан, янги назарий амалий билимларни урганиш дарсида 
муаммоли укитиш кургазмали методлардан фойдаланиши максадга 
мувофикдир. Олинган назарий билимлар асосида куникма ва 
малакаларни шакллантириш максадида ташкил этилган дарсларда 
амалий, кургазмали ва огзаки методлардан фойдаланиш максадга 
мувофик хисобланади.
Таълим жараёнини ташкил этишда укитувчи томонидан уки­
тиш методларини тугри танлаши ва даре боскичлари да уринли 
фойдалана олиш, биринчидан, таълим жараёни максадига эри­
шишни таъминлайди; иккинчидап, укувчи-талабалар билим эгал- 
лашга эришади. Пировард натижада таълим жараёнининг асосий 
максади булган таълим самарадорлиги ни ошишига эришилади.
Таълим методларини танлашда асосий эътибор шу жараёнда 
урганиладиган тушунчалар тизим ига берилиб, бу тушунчалар 
мох,иятини, уларнинг алохдда томонлари ва белгиларини тула очиб
206


бериш учун бир-бирини тулдириб борувчи бир нечта методлар бир 
вактда кулланади. Бунда укувчи-талабаларнинг умумий ривож­
ланиш даражаси, таълим моддий-укув базасида маълум укитиш 
методларидан фойдаланиш имкониятлари, укувчи-талабаларни 
умумий назарий ва амалий тайёргарлик даражаси алохида урин 
тутади.
Таълим методлари ни танлаш ва уларни даре жараёнида куллаш 
амалий тажрибада ишлатиладиган фактлар ва шарт-шароитлар 
билан мувофиклаштирилади, яъни укитувчининг назарий-амалий 
тайёргарлик даражаси, бутун укитиш жараёнининг кандай тарбия- 
вий максадга йуналганлиги ва унинг асосларини билиш даражаси 
Хисобга олинади.
Методлари и танлашда моддий-техника база: бино, ундаги ме- 
беллар (стол, стул, доска), укув жараёни учун зарур булган нарса- 
лар (компьютерлар, аудио-видео техникалар, укув лабораториялар 
учун зарур булган асбоб-ускуналар, моддий ашёлар, машгулотни 
амалга ошириш учун шарт-шароитлар ва х-к.), кутубхона ва 
бошкалар хамда укув услубий база: укув-методик адабиётлар, укув 
дастурлари, назарий билимларни синаб куриш учун укув-педагогик 
амалиётлар утказиш учун базалар ва бошкаларнинг замонавий 
талаблар даражасида таъминланганлиги хам мухим урин тутади.
Хулоса килиб айтганда, таълим методларини танлашдан олдин 
укитувчи дарснинг максадларини (таълимий, тарбиявий, ривож- 
лантирувчи) тугри аниклаб олиш, урганиладиган назарий ва амалий 
материал 
мазмунини 
аниклаштириб 
олиши, 
бунда асосий 
вазиятларга аниклик киритиш, укув материалининг мантикан 
тугалланган элементларини ажратиб чикиш ва фойдаланиладиган 
укитиш шакллари ва воситаларини аниклаб олиши талаб этилади.
3. Таълим технологияларининг таснифи
Агар укитувчи-амалиётчиларнинг тадкикотчилик даражасига 
кутарилиш натижаси укитиш технологиялари ни амалиётга куллаш 
махорати деб хисобланса, унинг яку ни эса сифатля янги укитиш 
технологиялари ни ишлаб чикишдан иборат булади.
Укув курси учун яратилган укитиш технологияларининг айрим 
кисмларини узида мужассам этган даражани биринчи даража деб 
хисоблаш мумкин. Масалаи, чет тили курсида «Фонетика» ва
207


«Грамматика»ни уРганиш УЧУН йуналтирилган укитиш техно - 
логиялари шулар жумласидандир.
Кейинги даражада укув фанига йуналтирилган бир фап 
доирасида укитишнинг белгиланган максад ва мазмуни ни амал г.! 
ошириш учун усул ва воситаларнинг системасини уз ичига олгаи 
технологиялар ту ради.
Укув фанига йуналтирилган технологиялар жумласига: «Тула 
Узлаштириш технологияси» (Ж.Кэролл, Б.Блум, республикамизда. 
ХДаршибоев, Ч.Мирзаев), «Табакалаштирилган таълим техноло 
гияси», «Чет тили укитишнинг коммуникатив технологияси» 
(Е.И.Пассов), 
«Укитишга йуналтирилган таълим назарияси» 
(П.Блонский, Г.Ибрагимов, А.Тубельский, М.Шетинин, В.Шаталов, 
республикамизда Н.Н. Азизхужаева, Н.Сайидахмедов, УДЛоли- 
пов), «Модулли таълим технологияси» (П.И.Третьяков, Т.И.Шамо- 
ва, П.Юцевичене, республикамизда Б.Зиямухамедов, Н.Саидах- 
медов, М.Тожиев, Ч.Мирзаев, Г.Изетаева), «Муаммоли-модулли 
таълим технологияси» ва бошкалар.
Намуна сифатида билимларни тула узлаштириш, модулли ва 
дастурлаштирилган таълим технологияларини куриб чикиб, таълим 
технологияларини тизимлаштириш асосларига мурожаат киламиз.
Таълим технологияси ни фарклаш ва тизимлаштириш учун 
таълим максадлари, укитувчи ва талаба урни, бошкариш услуби. 
укув-билим фаолиятини ташкиллаштириш характери, у^итиш 
восита ва шакллари, назорат ва бах,олаш, ташки ва ички назорат 
тур лари, талабанинг укув-билиш фаолияти мотивлари турлари каби 
курсаткичлар мажмуи хизмат кил ад и.
Таълим технологиялари «Шахсга йуналтирилганлик буйича», 
«Ташкилий шаклларига» кура, «Мазмун ва тузилишига» кура хамда 
«Устун турувчи усулга»га ажратилади.
Ташкилий шакллари: таълимнинг жамоавий усули; дифферен- 
циялашган таълим, гурух, индивидуал, клуб, академик, мукобил, 
синф-дарс.
Мазмун ва тузилиши буйича: гуманистик, технократи, умум- 
таълим, касбий, ургатувчи, тарбияловчи, дунёвий, диний, моно­
техник, сингиб борувчи.
Устун турувчи усули: ахборот ёки компьютерли, }Ь-узини 
ривожлантирувчи таълим, ижодий, уиинли, диалогли, муаммоли- 
изловчи, тушунтиришли — иллюстрациявий, дастурлаштирилган 
таълим репродуктив, ривожлантирувчи таълим.
208


Ушбу укув ва илмий-методик кулланмада факаг фанларни 
укитишда 
кулланадиган 
«Тула узлаштиРиш технологияси», 
«Модулли ва дастурлаштирилган таълим» технологияларигагина 
тухталиб утамиз.
4. Билимларни гула узлаштириш технологияси
Билимларни тула узлаштириш технологиясининг муаллифлари 
америкалик психологлар Ж.Кэролл, Б.Блум ва уларнинг издошлари 
Ж.Блок, 
Л.Андерсонлардир, 
республикам изда 
ХДаршибоев,
Ч.Мирзаевларнинг тадкикотларида куриш мумкин.
Унда, анъанавий укув жараёнида таълим шартлари доимо ёзиб 
куйилганлиги (барча учун бир хил укув вакти, ахборотни такдим 
этиш у су л и ва хоказо) холатига диккат каратилади. Укитиш 
технологиясининг асосий гояси, укув натижасининг кафолатлан- 
ганлигидадир. Таълимнинг натижасини доимий параметр, таълим­
нинг шартлари ни эса, узгарувчан деб, хар бир укитилаётганнинг 
белгиланган натижасидан келиб чикадиган килиб куйилади.
Ушбу технологияда материални урганиш вакти чекланмаган 
вазиятда, талабалар кобилиятини ургана борар экан уРганУв" 
чиларни куйидаги тоифаларга ажратилади:
- кам ко б и л ият л и л ар, улар, хатто $т<;ищ учун куп вакт сарф 
килишса хам, аввалдан белгиланган билимлар даражасини ва 
куникмаларни ^злаштира олмайдилар;
- иктидорлилар (5%га якин), уларнинг барча уддалай 
олмаидиган нарсаларга курби етади;
- купчиликни ташкил килувчи талабалар (90%га якин), 
уларнинг билим ва куникма урганишга булган кобилиятлари, укиш 
учун вакт сарфлашига богликдир.
Бу маълумотлар, укишнинг тугри ташкил килиниши, айникса, 
вакт чекланмаганлиги, урганувчиларнинг 95 %га якини укув 
курсининг барча мазмунини тулик узлаштириши мумкин деган тах- 
минга асосланади. Агарда укиш шартлари барча учун бир хил бул­
са, унда купчилик талабалар факат «Урта» натижаларга эришади.
Ушбу ёндашув асосида билимларни тулик узлаштиРишга 
йуналтирилган укитиш технологиясининг бошлангич вакти, ушбу 
тизим буйича ишлаётган педагогиинг умумий холатга киришидир: 
укув жараени окилона тугри ташкил килинса, барча урганувчилар 
зарур укув материалипи тулик узлаштиришга кодирдирлар.
209


Ушбу технологиями амалга ошириш учун, барча талабаларгi 
бир хил укув вакти, мазмун, мехнат шароитини берадиган, аммо 
чикишда бир хил булмаган натижаларга эга булган анъанавип 
синф-дарс тизимининг сезиларли кайта ташкил килиниши талаб 
килинади.
5. «Математика укитиш методикаси фанининг предмет и, фан 
снфатидагн унинг тараккиёт боскичлари, укув пред мети 
сифатида максади, мазмуни” мавзусининг лойихалари
Модули инг ном и ва максадлари
5.1-жадва^
Модуднинг номи
Модулдан ку уданган мак;садлар
Математика укитиш 
методлари ва 
уларнинг таснифи
Таълимий: Талаба математика укитиш методлари 
ва уларнинг таснифини билади; анъанавий таълим 
методларини тахлил эта олади; ноанъанавий таъ­
лим методлари ва унинг замирида куллана бошлан- 
ган замонавий интерактив таълим методлари га 
асосланган таълим жараёни ташкил этиш куннинг 
долзарб масаласи эканлигини тасаввур эта олади; 
укитишнинг шахе ривожланиш ига Йуналтирилган j 
технологиялар, яъни ноанъанавий таълим метод- i 
лари ёрдамида укитишнинг асосий тамойилларини I 
тушуниб, англай олади; замонавий таълим жараё­
нида укувчи-талабаларда шахеига янгича караш 
шаклланишини ва муносабатларни демократлаш- 
тиришга олиб келишини англайди; 
замонавий 
таълим методлари асосида таълим жараёнини 
ташкил этиш куникмаси шаклланади ва уларни ! 
амалда куллай олади.. 
{
Тарбиявий: 
Талаба математика укитиш методлари | 
ва 
уларнинг 
таснифи 
мавзу 
мазмунини j 
тушунтириш оркали мактаб ва урта махсус таълим ! 
муассасалари 
укувчиларга 
билимдонлик,! 
урганувчанлик, зийраклик хамда уларни ижод 

килиш 
хусусиятларини 
тарбиялашга 
ёрдам j 
берадиган 
илмлар 
мажмуешш 
хосил 
килиш' 
куникмаси хосил булади.
Амалий: Талабада математика укитиш методлари 
оркали даре утилганда мактаб ва урта махсус 
таълим 
муассасалари 
укувчилари 
билан j 
биргаликда амалий хар акте рд а булган мисол ва 
210


масалалардан фойдалантириш куникмаси шакл- 
ланади х,амда уларда урганилаётган мавзу буйича 
уз 
билимларини 
мустакил 
хдлатда 
ошириш 
куникмаси ривожланади.______________ ___________
Модул ичидаги кнчик модуллар номлари ва максадлари
5.2-жадвал
т/р
Кичик модуллар номн
Кичик модулларнинг максади
1.
Математика укитиш 
методлари
Талаба математика укитиш методларини 
билади; таълим методини мазмунинн ва бу 
метод оркали даре утиш методикасини 
тушунади; замонавий таълим методлари 
асосида таълим жараёнини ташкил этишни 
тасаввур эта олади; уларни амалда куллай 
олади.
2.
Математика укитиш 
методларининг 
таснифи
Талаба математика укитиш методларининг 
таснифини 
билади; 
Ю.К.Бабанский 
томонидан ажратилган таълим методлари 
гурухини 
тушунади; 
Л.В.Занковнинг 
илмий-педагогик, илмий-методик тадки- 
к;отларда кургазмали ва огзаки метод- 
лардан биргаликда фойдаланишнинг 4 та 
асосий куринишини тахдил эта олади; уки­
тишнинг амалий методларини тушунади; 
укувчи-талаба 
фикрининг 
йуналишига 
кура укитиш методларини англай олади; 
педагогик таъсир, 
таълим 
жараёнини 
бошкариш 
даражаси, 
укувчиларнинг 
укишда мустакнллик даражаси буйича 
укитиш методларини тасаввур эта олади; 
таълим методларини танлашнинг асосий 
омилларини билади ва уларни амалда 
куллай олади.
Таълим 
технол огиял арини нг 
таснифи
!
Талаба 
таълим 
усуллари 
ва 
техно- 
логияларининг фаркини билади; таълим 
технологияларининг таснифини тахдил эта 
олади; таълим технологияларининг «Ш ахс­
га йуналтирилганлик буйича», «Ташкилий 
шакллари га», «Мазмун ва туз или ш ига» 
хамда «Устун турувчи усулга»га ажрати- 
лишини англайди; уларни таълим жара- 
ёнига куллай олиш куникмаси шакл- 
ланади. 
|
211


4. 
Билимларни туда 
узлаштириш 
технологияси
Талаба билимларни тула у ^ ш 11-™ ?11111 
технологиясининг 
муаллифлари 
аме- 
рикалик психологлар Ж.Кэролл, Б.Блум ва 
уларнинг издошлари Ж.Блок, Л.Андерсон- 
лардир, республикамизда ХДаршибоев,
Ч.Мирзаевларнинг тадкикот ишлари билан 
танишади; 
у * итиш 
технологиясининг 
асосий гояси. укув натижасининг кафолат- 
ланганлигини тушунади; урганувчиларни 
тоифаларга 
ажратишни 
билади; 
укув 
жараёни окилона тугри ташкил килинса, 
барча 
урганувчилар 
зарур 
укув 
материалини тулик узлаштиришга кодир 
эканлигини х,ис этади; ушбу технологиями 
таълим амалиётига куллай олади 
______
Таянч тушунчалар ва улар асосида тузилган назорат саволлари
5.3-жадвал
Т/р
Таянч тушунчалар
Назорат саволлари
1.
Анъанавий таълим 
методлари, укитувчи эса 
ута фаол иштирокчи, 
мустакил фикрлаш, 
танкидий фикрлаш 
кобилиятларй, 
ноанъанавий таълим» 
методлари, укитишнинг 
шахе ривожланишига 
йуналтирилган 
технологиялари, 
замонавий таълим 
методлари
1) Огзаки метод деб нимага айтилади?
2) Амалий метод деб нимага айтилади?
3) «Технология» сузининг маъносини 
курсатинг.
4) Мактаб ма гематика курсида таълим 
методларини айтиб беринг.
5) Математика укитиш методларига 
ним ал ар киради?
6) Укитиш методларини танлаш 
нималарга боглик?
7) «ноанъанавий таълим методлари» 
деганда нимани тушунасиз?
2.
Укитиш методларини нг 
таснифи, укув-билиш 
фаол и яти ни ташкил этиш 
методлари, укув-билиш 
фаолияти ни 
рагбатлантириш 
методлари, укув-билиш 
фаолияти 
самарадорлигини назорат 
килиш методлари, огзаки 
методлар, кургазмали
1) Укув-билиш фаодиятини ташкил 
этиш методлари деганда нимани 
тушунасиз?
2) Укув-билиш 
фаолиятини 
раг- 
батлантириш методлари деганда нимани 
тушунасиз?
3) Укув-билиш 
фаолияти 
сама­
радорлигини назорат килиш методлари 
деганда нимани тушунасиз?
4) Кургазмали 
методлар 
деганда 
нимани тушунасиз?
212


методлар, амалий 
методлар, укитишнинг 
тадкикот методи.
5) Укитишнинг 
тадкикот 
методи 
деганда нимани тушунасиз?
6) Укитиш методларини таснифлаб 
беринг
3.
Таълим технологиялари, 
тасниф, укув фанига 
йуналтирилган 
технологиялар, 
табакадаштирилган таълим 
технологияси, укитишга 
йуналтирилган таълим 
назарияси, модулли 
таълим технологияси, 
муаммоли-модулли таълим 
технологияси.
1) Таълим технологияларининг таъ­
лим методидан фаркини айтиб беринг.
2) Таълим технологиялари таърифини 
келтириб беринг
3) Табзкалаштирилган таълим техно­
логияси деганда нимани тушунасиз?
4) 
Муаммоли-модулли 
таълим 
технологияси нима?
5) Таълим технологиялари таснифини 
тахлил килинг
4.
Билимларни тула 
узлаштириш технологияси, 
укув натижасининг 
кафол атл анганлиги, 
кам кобилиятл илар, 
иктидорлилар, куичиликни 
ташкил килувчи талабалар, 
анъанавий синф-дарс 
тизими 
...........
1) Билимларни тула узлаштириш 
технологияси нима?
2) Анъанавий синф-дарс тизими 
нима?
3) Талаба билимларини тула узлаш- 
тирищ технологиясининг муаллифлари 
америкалик 
психологлар 
Ж.Кэролл, 
Б.Блум ва уларнинг издошлари Ж.Блок, 
Л.Андерсонларнинг тадкикот ишларини 
тахдил килиб беринг.
4) Билимларни тула узлаштириш 
технологияси 
буйича 
ХДаршибоев. 
Ч.Мирзаевларнинг тадкикот ишларини 
тахлил килиб беринг
Назорат саволлари асосида тузилган тсстлар

Download 11,18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   193




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish