У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

ХУДУДИЙ 
жихатдан кичик булган 
давлатларда амалга ошириш мумкин. Катта давлатларда амалга 
ошириб булмайди. Руссонинг хусусий мулкчилик тугрисидаги 
карашлари изчил булмаган. Унинг назарида хусусий мулкчилик- 
нинг келиб чикиши халкка бехисоб кулфатлар келтиради. У 
хусусий мулкчиликни йук килиш тарафдори булмай, балки уни 
барча фукаролар уртасида хаёт кечиришлари учун зарурий мик- 
дорда улашиш керак, деган фикрни куллаб-кувватлайди. Руссо­
нинг бу карашлари майда буржуазиянинг карашларидир.
У хусусий мулкчиликнинг мавжудлиги мулкий булинишга 
олиб келишини тушуниб етмади.
Руссонинг ижтимоий битими факат амалиётда буржуа-де- 
мократик руспубликасида амалга ошиши мумкин.
Руссонинг ахлокий таълимоти тенглик гояси ва шахе эркин­
лиги билан чамбарчас бортик-. -Бу ахлок ~ фук,аро жасорати, рес- 
публикачининг ватанпарварлигидир. Саховат унинг учун кулчи­
ли кка нафрат. Эстетик тарбия хам шу йулга каратилмоги лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Жан Жак Руссо маърифатпарвар файласуф сифатида таъ- 
лим-тарбия ва ахлокка катта эътибор к,аратиб келган. Чунки 
тарбия инсонда илгор фукаролик сифатларининг к,арор топи- 
шида му^им роль уйнайди.
Руссо тарбияга, айник,са, оилавий тарбияга алохида 
ypFy 
берган. Чунки оилавий тарбияда бола ижтимоий мухитдаги хар 
к,андай салбий холатлардан химоялана олади. Тарбия уз навбати­
да инсонда мехнатга, оила бошлиги булиш ва жамиятнинг фу- 
Каролик бурчини амалга оширувчи шахсни шакллантиришга 
хизмат килади. «Фукарони тарбияласангиз сизда хамма нарса 
мухайё булади,» — дейди Руссо.
Руссо фикрича, тарбия болаликдан бошланиши керак. У фа- 
Кат ижтимоий мухит тарбияси билан чекланиб колмай, педаго- 
гик тарбияга хам катта эътибор бериш керак, деган фикрни илга­
ри сурди. Тарбиянинг асосий тури бу хукумат томонидан жорий 
этилган ижтимоий тарбия тугрисидаги конунлар хисобланади.
Файласуфнинг таъкидлашича, тарбиянинг асосий максади 
Хар томонлама тарбияланган фукаро жамият тараккиётига муно- 
сиб хисса куша олиши, ватанга мехр-окибатли булиши кузда 
тутилади.
Руссо жисмоний тарбияга катта эътибор каратган. Илм бериш 
бирон бир хунарни эгаллаш билан боглик булиши керак. Маъна­
вий фазилатларни тарбиялаш тарбиянинг асосини ташкил этади. 
Тарбияда жамоанинг ролини тушунмаган Руссо бола тарбиясини 
атроф-мухит таъсиридан холи килиш керак, дейди. Шу каби кам- 
чиликларидан катъи назар унинг гоялари педагогика ривожига 
самарали таъсир курсатди. Унинг педагогик карашлари хозирги 
кунда хам уз ахамиятини йукотгани йук.
Жамият тараккиёти, файласуф фикрича, ижтимоий тенг- 
сизлик, кашшоклик ва зулм утказиш маънавият бузилишининг 
манбаи булибгина колмасдан, балки инсон онгини хам обрусиз- 
лантиради. Урта аср схоластик таълимот онгимизни мевасиз 
билим куролига айлантирди. Умуман, тарихий тараккиётда у 
инсониятга фойда келтирмади. Гарчанд инсон эркин тугилган 
булишига карамай, у хамма жойда кишанланган. Бу боши берк 
кучадан кишиларни факат «табиий» холатига кайтишгина кут- 
кара олади, деб ишонади Руссо.
«Табиий» холатга кайтишда диннинг булиши шарт эмас. Ле­
кин динга булган эътикод инсон калбида булмоги лозим, дейди 
Руссо. У ибодатхоналарга, расм-русумларга сажда килишдан кура, 
балки ички эътикодни маъкул деб топади. Бу «соф» ва оддий 
диндир. Руссонинг деизми Вольтернинг рационалистик деизми- 
дан фаркли уларок сенсуалистик деизмдир. Худога сигиниш, деб 
ёзади Руссо, калбга сигинишдир.
Руссо Вольтер сингари деизм позициясидан Гольбах, Гель- 
вецийларнинг фалсафий таълимотига карши кураш олиб борди. 
Руссонинг ижтимоий радикализми ва «табиий дини» Франция-
www.ziyouz.com kutubxonasi


даги инк,илобчилар Робеспьер ва Маратларнинг фаолиятига катта 
таъсир утказди.
ЖОРЖ БЕРКЛИ
1688—1689 йилларда руй берган инкилоб галабаси туфайли 
инглиз буржуазияси ва буржуазиялашган янги зодагонлар давлат 
тепасига келган эдилар. Узини анча тиклаб олаётган буржуазия 
иктисодий ва сиёсий жихатдан анчагина мустах,кам мавкега эга 
булгач, жамиятда маънавий хилма-хиллик юзага келди.
Айни шу даврда Англия буржуа мафкурачиси сифатида субъек- 
тив идеализмнинг кузга куринган вакиллари Жорж Беркли ва 
Давид Юмлар маънавий хаёт майдонига кириб келдилар.
Жорж Беркли 1685 йили Ирландияда инглиз зодагон оиласи - 
да таваллуд топган. У 1705 йили Тринти коллежининг булгуси 
талабаси сифатида «Янги фалсафа»ни ургатувчи махфий фалса­
фа тугарагининг ташкилотчиси булиб танилади. Коллежни ту- 
гатгач, шу ерда даре бера бошлайди. Беркли 1713 йили Фран­
ция, Италия, Шимолий Америка буйлаб саёхатга чикдди, мак,- 
сад — миссионерлик фаолиятини бошлаш эди.
Жорж Беркли 1729—1731 йиллари Шимолий Американинг 
Род Айленд оролида миссионерлар комитетини очмокчи булган. 
Лекин моддий маблаг етарли булмаганидан яна она ватанига — 
Англияга кдйтиб келади. 1734 йилдан то умрининг охирига кддар 
у Ирландияда скоп лавозимида хизмат килади.
У бир неча асарлар ёзиб колдирган. Булар «Куришнинг янги 
назарияси хакида тажриба», «Инсон билимининг тамойиллари 
хакида рисола», «Гилос ва Филонус уртасида булиб утган уч 
сухбат», «Сейрис» асарларидир. У Дублин университетининг та­
лабаси чогидаёк табиий фанлар буйича катта ютукларга эришга- 
нини мамнуният билан тилга олади, Беркли уз фалсафий караш- 
ларига таяниб, куртак отаётган материалистик карашларга кар­
ши курашни уз олдига максад килиб куяди. Бутун акл-заковати- 
ни, куч кудратини динни каттик химоя килишга багишлайди.
БОРЛИК, ХДКИДАГИ ТАЪЛИМОТИ
Беркли фикрича, мавжудлик, узига хос куламга эга булиш- 
лик ва хоказолар мавхумликдир, яъни улар гоялар эмас, улар 
шунчаки номаълум ва кераксиз, халк орасида кундалик онгда 
ишлатиладиган оддий сузлардир. «Боя деганда мен хар кандай 
сезилувчан ёки тасаввур кдлинадиган нарсани тушунаман. Хис­
сий хаёл килинадиган нарсаларнинг мавжудлиги хиссий тасав­
вур ёки \ис этишдан сира фарк килмайди. Жисмлар онгдан 
ташкарида мавжуд, улар онгдан фарк килади. Шунингдек, онг, 
уз навбатида, жисмлардан фарк килади, деб биламан». У хар 
Кандай инсон билимининг объектларини кузатар экан, чамаси 
уларни гоялар килиб курсатади. Дархакикат, хиссиётимиз орка-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ли кабул кдпинаётган ёки кабул кдлаётган шундай нарсалар 
хис-хаяжонни ва акл фаолиятини кузатиш оркали ёки пировард 
окибатда гоялар дастлаб кабул килинган юкоридаги усуллардан 
бири булиб, бирикиш, ажралиш ёки оддий тассаввурлар оркали 
юзага келади, дейди. «Мен учун чамаси рухнинг мавжудлиги 
табиатдаги барча хддисаларнинг бирлашишидаги ортикча булган 
ута донишманд, олижаноб ва улуг кудратдандир. Хис этилмай- 
диган котиб колган жисмга келсак, мен хис этмайдиган бирон- 
бир нарса унга хеч кандай дахли йук ва менинг фикрларим унга 
Каратилган эмас». У уз фалсафий карашларини шакллантиришда 
Жон Локкнинг^ сенсуалистик таълимотини танкид килишдан 
бошлаган эди. Уз асосига кура Локкнинг хам, Берклининг хам 
фалсафий тизимлари бир-бирига якин. Иккалалари хам билиш- 
да эмпирик асосдан келиб чикадилар. Лекин турлича хулосалар- 
га келадилар. Агар Локк тизими асосан натурфалсафа тарзида 
гавдаланса, Берклининг фалсафаси диний мохиятга эгадир.
БИ Л Й Ш ХДВДДАГИ РОЯЛАРИ
Берклининг жисмлар мавжудлиги ва реаллиги хакидаги ф ик­
ри Локк фикридан фарк килади ва бунга етарли асос бор. Локк 
Хиссий билишга эътиборини каратган булса, Беркли эса кучлар- 
ни номаълум субстрактдаги кучлар комбинациясидан иборат 
деб, уларни билишни намойиш килади.
«Биз билаётган нарсаларнинг барчаси, биринчидан, фикр- 
лардир. Иккинчидан, фикримизни хис этиш кобилиятига эгали- 
гидир. Учинчидан, жисмлар фикрни юзага келтириш кобилия­
тига эга булиб, юкорида санаб утилганларидан бирон-бири инерт 
Хис этиладиган жисмлардан махрум булиши мумкин эмас. Бир- 
бирлари билан боглик булган гоялар, бир томондан, одатда 
сабабиятнинг вокелик билан муносабати нуктаи-назаридан ку- 
затилади. Лекин катъий фалсафий хакикат нуктаи-назаридан 
улар факат белгиланаётган нарсаларга нисбатан белги маъноси­
да кулланилади. Чунки биламизки, биронта гоя бошка гоя учун 
сабаб була олмайди. Бизнинг хиссий гояларимиз уз-узига сабаб 
була олмайдилар. Шунингдек, биламизки, биз узимиз уларни 
яратмаймиз. Бундан бизга равшан буладики, гоялар бошка амал 
Киладиган сабабга эга булиб, улардан ва биздан фарк киладиган 
булиши керак».
Агар Локк жисмларнинг барча сифатларини бирламчи ва 
иккиламчи сифатларга булиб, бирламчи сифатларга к^лам, 
огарлик кабиларни киритган булса, иккиламчи сифатларга бир­
ламчи сифатларга боглик булмаган сифатларни, яъни хил, маза, 
ранг, таъм кабиларни киритган. Беркли эса уларни иккиламчи 
сифатлар сифатида талкин килади. Берклига кура эса, бир­
ламчи сифатлар иккиламчи сифатларга ухшаш характерга эга 
булганлиги учун хам улар уртасида фарк йук. Бирламчи сифат 
Хисобланган кулам объектив булмаган лиги учун бизнинг хис- 
сиётимиз ва онгимизга боигакдир дейди, у. Шундай килиб,
www.ziyouz.com kutubxonasi


бирламчи ва иккиламчи сифатларнинг мавжудлиги х,иссиёти- 
миз билан белгиланади.
Берклининг таъкидлашича, мавхум умумий гояларнинг мав­
жудлиги мумкин эмас, чунки миссий к,абуллаш чогида онгимиз- 
да аник, таассурот намоён булиши мумкин-у, аммо умумий 
гоялар булиши мумкин эмас.
Инсон деган мавхум умумий гояни тасаввур килиш мум­
кин эмас. Шунинг учун х,ам, дейди Беркли, мавхум гоялар 
адцовчи сузлардир. Шундай кдлиб, Беркли материя деган 
тушунчани мавжудлигини тан олмади. Мавжуд булиш — бу 
демак к,абул килувчи булиш демакдир. У объектив дунёнинг 
мавжудлигини инкор этган. Бу дунё битта субъект учунгина 
мавжуд. У киши, яъни субъект учун олам факат у хис этгани- 
да мавжуд булиши мумкин. Беркли хдссий тажрибани узига 
хос услубда \ал этади.
Беркли фалсафасининг бошлангич позицияси — гояларнинг, 
тасаввурларнинг, сезгиларнинг йигиндиси булган хиссий таж- 
рибадир. Беркли таълимотича, бу тасаввурлар объектив реаллик- 
ни акс эттирмайди, балки уларнинг узи хакикий реалликдир.
Объектив дунё тасаввурларда коришиб, йуколиб кетади. Ма­
салан, Беркли шундай дейди; «Мен нарсаларни тасаввурларга 
айлантириш тарафдори эмасман, балки аксинча, тасаввурларни 
нарсаларга айлантириш тарафдориман». Демак, гоялар тасаввур­
лар, нарсаларнинг акс этиши эмас, балки уларнинг узи реал­
ликдир. Беркли буни исбот килиш максадида шундай мисол 
келтиради; «Мен олчани куриб турибман, уни хдс кдламан, 
уни еб кураяпман... У реал. Агар мен юмшоклик, кизиллик, 
сувлилик, нордонлик хдсларини йукотсам, олчани хам йукота- 
ман». Демак, нарса ягона фикрда бирлашган тасаввурларнинг 
йигиндисидан бошка нарса эмас. Бу сезгилар хеч кандай жисмий 
асосга, моддий манбага эга эмас. Бу сезгилар йукотилса, нарса­
лар хам йук булади. Берклининг назарида, «Нарсалар — бу 
тасаввурлар. Тасаввурлар акдцан таищарида булиши мумкин эмас; 
Улар мавжудлигининг мохияти шундан иборатки, улар тасаввур 
килинадилар. Бор булмок бу тасаввур кдимокдир. Субъектсиз 
объект йук. Демак, Берклича, бу солпсизмдир, яъни ягона «мен»- 
дан бошка хеч нарса йук,; бутун дунё мен билан тугилади ва мен 
билан улади; кузимни очиш ва юмиш билан мен космосни 
яратаман ва йукотаман. Беркли фикрича, факат айрим, ягона 
нарсаларгина мавжуддир, умумий моддий субстанция эса пуч 
мавхумликдир.
Беркли, бир томондан, жисмлар ёки гоялар мавжуд эмас, 
деса иккинчи томондан — улар факат фикримизда мавжуд була- 
дилар, деб таъкидлайди. Чунки улар худо томонидан идрок 
килинади. У шундай деб ёзган эди: «Рух бор, у хар кандай дамда 
менда мен хис кдлаётган хиссий тасаввурларни уйготади. Турли- 
туман тасаввурлар, уларнинг тартиби ва уларнинг узига хос 
хусусиятларидан хулоса чикариб айтаманки, яратувчи чексиз 
акл, кудратли эгам ва фаровонлик гаровидир».
www.ziyouz.com kutubxonasi


Беркли узининг диний к,арашларини табиий-илмий гоялар 
сохасида хам куллаган. У сабабиятни уша вактларда кенг тар- 
кдлган механистик тушунишни инкор этади. Унингча биринчи- 
дан файласуфлар агар кдндайдир табиий харакатдан сабабларни 
кдциришаётган булишса, бошкалари эса кандайдир фикр ёки 
рухни кидираётган булсалар фойдасиздир. Иккинчидан, агар 
биз жисмлар окил ва доно яратувчи томонидан яратилган деб, 
хисобласак, файласуфлар жисмларнинг конкрет сабаблари би­
лан шугуллансалар яхши булар эди. Дархдк.ик.ат, билмайман, 
нега турли хил максадларни амалга оширишда табиатдаги жисм­
лар такдирланган булиб ва улар учун аввалданок, ифодалаб 
булмайдиган окдллик туфайли яратилган булиб, уларни кандай 
тушунтириш керак, деган услубни яхши дейиш мумкин эмас»,— 
дейди файласуф.
Беркли Ньютон ва Лейбниц томонидан кашф этилган диф­
ференциал хисоблашга карши чикди. Берклининг карашлари 
турли замонда ва хар томонлама турли фалсафий йуналишлар- 
нинг намояндалари томонидан танкид килиниб келинган. Берк­
лининг химоячилари хам куп эди. Улар хозиргача хам бор. Берк­
ли доимо фалсафий муаммоларни идеалистик талкин этйшнинг 
намунаси булиб кол ади.
Берклининг асосий вазифаси илмий билиш назариясига кар­
ши курашдир. Маълумки, объектив хакикатсиз объектив реал­
ликни онгимизда тугри акс эттиришсиз илмий билиш мумкин 
эмас. Беркли эса уни тасаввурларнинг объектларга мос келиши- 
дан кидирмайди, балки тасаввурларнинг узидан уларнинг ту­
шунчаси йукотилади. Беркли сезгиларни объект билан онг урта­
сидаги богловчи бугин деб эмас, балки объектнинг субъектдан 
ажратувчи девор сифатида карайди.
У назарияни амалиётдан ажратади. Унингча назария бир 
нарса, амалиёт бошка нарсадир. Фалсафанинг гуёки амалий 
фаолият билан хеч кандай алокаси йук.
БЕРКЛИ НИНГ М АЪРИФИЙ, АХЛОКИЙ ВА ХУРФИКРЛИККА 
КДРШ И КУРАШИ
Беркли уз асарларида хурфикрликка карши кураш олиб бо- 
риш билан бир каторда у Шефтебери ва Мандевилларнинг 
ахлокий карашларига тааллукли гояларни танкид килувчи мах­
сус рисола ёзган эди. Мазкур рисолада у юкорида номлари зикр 
этилган файласуфларнинг хурфикрлигини танкид килиб, хрис­
тиан динини химоя килган.
«Алсифрон ёки майда файласуф» деб номланган рисоласида 
Беркли атеизмни ахлоксизлик билан айнан бир нарса деб, ахлок 
сохасидаги тараккийпарвар тенденцияларга карши курашган.
Беркли табиатни севувчи кишиларни Сукрот, Пифагор ва 
Афлотунларнинг таълимотларини чукур урганишга даъват этиб 
келди.
У узининг маънавий эволюциясида диний фалсафани тео-
www.ziyouz.com kutubxonasi


центризм билан синтез килишга х,аракат калган. Унда илохий 
куч хар кандай борлик, ва фаровонлик манбаи хисобланади. 
Худога хизмат килиш инсоният хаётининг мазмуни ва мак,сади- 
ни ташкил 
s t m o f h
лозим, дейди файласуф. Ижтимоий караш 
нуктаи-назаридан Беркли консерватор булган.
Беркли уз давридаги Англиянинг мавжуд сиёсий тузумидан 
мамнун булган. У жамиятдаги хукмрон синфнинг сиёсатини 
Хамда инглиз черковининг фаолиятини куллаб-кувватлаб келган. 
У, шунингдек, мамлакатда шаклланиб келаётган буржуа ик,ти- 
содий муносабатларни, санъатнинг ривожини, савдо-сотик,нинг 
усишини, колониал боск,инчилик сиёсатини тарафдори булган.
Файласуфнинг ижтимоий ва сиёсий карашлари купгина 
асарларида уз ифодасини топган. Унинг ижтимоий-сиёсий маса- 
лаларга багишланган махсус рисолалари хам мавжуд. Булар «Пас­
сив итоаткорлик» (1712), «Буюк Британия кулашининг олдини 
олиш хакида очерк» (1721) ва яна бошкалардир. Юкорида номи 
кайд этилган биринчи рисоласида файласуф сиёсий мавзуга оид 
учта насихатини келтиради. Бу насихатларнинг максади: 1) кар- 
шилик курсатмаслик, 2) галаён кутармаслик, 3) олий хокими­
ятнинг буйрукухарига кулок осиш ва итоаткор булишлик, фука- 
роларнинг энг биринчи вазифасидир. Узининг бу карашлари 
билан «ижтимоий битим»га, айникса, ундаги радикал шаклдаги 
халк, суверенитети ва халк манфаатларини химоя кдпишдан бош 
тортган хукмдорга каршилик курсатиш каби масалаларга Берк­
ли к,аттик каршилик курсатган.
Файласуф халкни «хар кандай фукаролик хукумати»нинг 
сиёсатига хеч иккиланмай буйсунишга даъват этади. Давлат ило­
хий бир тарзда келиб чиккан, деган концепцияга амал килади. 
Давлат томонидан чик,ариладиган конун ва буйруклар мукаддас 
ва уларга карши чикиш к,атьиян ман килинади. Тобеълик ва 
итоаткорликка, хатто хукмдор уз фукароларининг хак-^УКУК^а- 
рини камситганда ва шахсий манфаатларини паймол килган 
такдирда хам амал килиш керак, — дейди файласуф. Антик 
даврнинг кузга куринган файласуфи Цицероннинг «Халк фаро­
вонлиги — олий конун» таълимотига бутунлай карама-карши 
фикрни Беркли илгари сураётгани яккол куриниб турибди. Унинг 
сиёсий консерватизми узи шохид булган тарихий вокеаларга 
реалистик бахони инкор кдпмасди. Масалан, Беркли Гановер- 
лар династиясининг сиёсатини куллаб-кувватлаб, уларнинг душ- 
манлари булмиш яккобинчиларнинг Стюартлар династияси дав­
лат тепасига чикишига карши чиккан, чунки яккобинчилар 
католик черковини химоя килган. Улар бу борада католик дини- 
нинг тарафдорлари булган ирландияликларни куллаб-кувватла- 
шига таянган холда, уларнинг йукотган эркинлигини кайтариб 
беришга ваъда килган эди. Файласуф инглиз давлат черкови­
нинг манфаатларини химоя килган. У Яккобинчиларни танкид 
Килибгина колмай, балки ирландияликларнинг мустакилликка 
эришиши уларнинг бу борада сабр токатли ва итоаткор булишга 
чакиради, деган маслахатни беради.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Адолат юзасидан шуни айтмок лозимки, Беркли Ирландия- 
нинг 
o f h p
\олатига бефарк булиб к^олмаган, чунки Ирландия 
Англиянинг биринчи колониясига айланган эди. Бунга унинг 
Ирландиянинг иктисодий жихатдан юксалишига багишланган 
асари мисол була олади. Беркли бу асарида иктисодий сиёсат- 
нинг долзарб масалаларини риторик саволлар шаклида хал этишга 
уринади. Унинг дшдат-эътибори марказида бойликнинг асосий 
манбаи нима? Ер бойлик эмасми? — деган саволлар туради.
Ахир биз авваламбор халк,нинг мехнат фаолиятини к,адрла- 
шимиз керак эмасми? Чунки халк,нинг мехнат фаолияти бой- 
ликни яратмайдими ва хатто ерни хам бой к,илмайдими?
Агар ер ва кумушлар мехнат фаолиятининг воситаси булма- 
ганда улар хеч кандай кадр-кимматга эга булмаган булар эди. 
Иктисодни кутариш ва миллий бойликни устириш тугрисида­
ги Берклининг таклифлари шундай эди. Куриб турибмизки, 
Берклининг ушбу дастури мехнаткаш халк эхтиёжларини ин­
кор килади ва халкнинг 
o f h p
иктисодий ахволини хакикий 
сабаби нимада эканлиги тугрисида лом-мим демайди. Аксин­
ча, Беркли бу саволга кишиларнинг дангасалиги, мехнат 
килишдан буйин товлашлари сабаб булаяпти деган фикрни 
5фтага ташлайди. Шунинг учун хам камбагалларни ва дайди- 
ларни мехнат уйларига жунатишни таклиф килади. Динни кат- 
тик химоя килган файласуф ва епископ XVIII аср инглиз фал­
сафаси тарихида тугридан-тугри маърифатпарварликка ва ин- 
сонпарварликка карши чиккан. У илгор илмий-фалсафий ва 
ижтимоий карашларга карши курашган субъектив идеализм- 
нинг ёркин намояндасидир.
Берклининг таълимотига янгича туе бериб, уни химоя кил­
ган XVIII аср инглиз фалсафасининг вакилларидан бири Давид 
Юмдир.
ДАВИ Д ЮМ
Давид Юм Британия буржуа янги давр фалсафасининг сунгги 
вакили эди. Бу давр фалсафасини тарихан 2 даврга булиш мум­
кин. Юмгача булган давр, Юмдан кейинги давр.
Биринчи давр Британияда фалсафий фикрларнинг шаклла- 
ниши ва тараккий этиши даври хисобланади. Бу Ф. Бэкондан То­
мас Гоббс ва Ж. Локкгача юксалган давр. Юмдан кейин эса аста- 
секин Англияда йирик буржуа мутафаккирлари юзага кела бош- 
ладилар. Масалан, Жон Стюарт Милль XIX аерда ва Б.Рассел XX 
аерда ижод этганликлари бунга мисол була олади. Албатта улар­
нинг машхур булишларида Юмнинг таъсири сезиларли булган.
Давид Юм Англияда буюк саноат юксалиши даврида яшаб 
ижод килди. Бундан ташкари, бу мамлакат йирик денгиз давла- 
тига ва колонияга эга булган эди. Дехконлар синф сифатида 
тугатилди. Икки сиёсий партия — Вигилар ва Торрилар аста- 
секин бир-бирлари билан якинлаша бошладилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


«Янги торри» деган партия гурухи шакллана бошланди. Унга 
Ульям Питт ра\барлик кдларди. Бу гурух теварагида Англиянинг 
нуфузли хукмрон табака вакиллари бирлаша бошлади. Юм ва­
фотидан 8 йил утиб давлат тепасига Торри партиясининг вакил­
лари келишди. Буларга Юм бош-крш булган эди. Лекин Юм 
шотландиялик булгани учун инглизлар уни ёк,тирмасдилар.
Юм 1711 йил Шотландиянинг пойтахти Эйденбургда унча 
бой булмаган зодагон оиласида дунёга келади. Ота-онаси уни 
юрист булиб етишишини орзу к,илишган. У эса фалсафадан 
бошка фанларни ёмон кураман, дер эди.
Давид Юмнинг олий таълим олишига отасининг курби етма- 
ган эди. Юм Эйденбург университетида укиб юрган чогида мод­
дий жихатдан кийналгач, Бристолга жунайди ва у ерда тижорат 
билан шугулланади. Лекин у бунинг удцасидан чика олмайди. 
Отасининг улимидан кейин Юмнинг таълими она зиммасига 
тушади. 1734 йили Юм Францияга жунайди. У ерда 3 йил яшаб 
укишини давом эттиради. Францияда укиб юрган кезларида Юм 
«Инсон табиати хакида» асарини ёзади. У уч китобдан иборат 
эди. Бу асар 1738—1740 йили Лондонда чоп этилади. Асарнинг 
биринчи кисми (1-китоб)да билиш назарияси масалалари баён 
этилган. Унинг фалсафа сохасидаги асосий асари «Инсон били- 
ши хакидаги таткикот» гносеологик муаммоларга каратилган. У 
билимларимизнинг табиати хакидаги масалани сенсуалистик 
нуктаи-назардан хал этар экан, уларнинг манбалари хакидаги 
масаладаги позицияси Локк ва Беркли позицияларидан фарк 
Килади. Юм таълимотига кура, тажрибавий билим хиссий кабул- 
лашдан ташкил топган булиб, Локк ва Беркли «гояларига» 
ухшашдир. Бирок Юм Локкнинг ташки олам — бу оддий гоялар­
нинг манбаси, деган фикрини кабул килмайди. Айни шу пайтда 
Юм Беркли билан бу борада бахс юритади. Беркли фикрича, 
«гоялар», яъни сезгиларнинг узи реалликдир. Юмнинг таъкидла­
шича, биз ташки оламнинг мавжудлигини сезгиларимизнинг 
манбаи деб исботлай олмаймиз.
Юм фикрича, билиш жараёнида биз сезгиларнинг манбала­
ри билан эмас, балки факат сезгиларимизнинг мазмуни билан 
иш юритамиз. Шунинг учун хам биз дунё объектив равишда 
мавжудми ёки мавжуд эмасми, билмаймиз. Барча хиссий кабул- 
лашни Юм икки турга: таассуротлар ва гояларга булади. Таассу­
ротлар бирламчи ва иккиламчи булади. Бирламчилари бу ташки 
тажриба тугрисидаги таассуротлар, иккиламчилари эса ички 
тажриба хакидаги таассуротлардир.
Агар биринчисига сезгилар тааллукли булса, иккинчисига 
эса хохиш, эхтирос ва боищалар тааллуклидир. Ташки ва ички 
тажрибалар хакидаги тасаввурлар оддий гояларни юзага келти­
ради, уларга хотира ва тасаввурларнинг шакллари тааллуклидир. 
Боялар бир-бирлари билан кушилиб, муайян муносабатларда 
булиши мумкин. Юм бундай муносабатларнинг уч тури хакдда 
фикр юритади. Бу турларни у ассоциация деб атайди. Юм ассо- 
циацияларни инсон табиати учун мухим деб билади ва уларни
www.ziyouz.com kutubxonasi


асослар деб атайди. Масалан, дустимнинг портрета, айни вакгда 
узи булмасада, у бизда узи хакида 
боя
тутдириши мумкин. Бу 
портрет ва дустимиз х,ак,ида пайдо булган сиймо бир-бирига 
ухшашдир. Лекин бундай ассоциация купинча хатоликка олиб 
келиши хам мумкин. Иккинчи куриниш бу замон ва маконда 
ассоциациянинг якинлиги тугрисидаги масаладир. Мисол учун 
кадрдон уй хакддаги таассуротлар ва хотираларда ундан узокрок 
турганига Караганда якинрок, тургани ёрк,инрок, куринади. Учин- 
чи куриниш бу сабабият ассоциацияси булиб, у хаётда тез-тез 
учраб туради. Юм ассоциация муносабат турларидан бири булиб, 
улар жуда куп деган хулосага келади. Лекин барча муносабатлар 
ичида сабабий муносабатлар асосийдир. Шунинг учун у узининг 
асосий дикдат-эътиборини сабабий муносабатларга кдратади. 
Унинг сабабият хакддаги таълимоти гносеологик таълимотида 
марказий урин эгаллайди.
Юм узига узи цуйидаги саволларни беради: Сабабий богла- 
нишлар объектив равишда мавжудми? Нега инсон сабабий 
6 o f- 
ланишларни объектив мавжуд дейди. Сабабий богланишлар фанда 
к,андай ахамиятга эга?
Юмнинг таъкидлашича, оламда сабабий богланишлар реал 
мавжуд дея фикр юритиш мумкин эмас, чунки окибат сабабият- 
га ухшаш булмайди. Биз одатда сабабиятнинг мавжудлигини 
куйидагича хал кдггамиз; авваламбор биз икки вокеанинг жой- 
ланиши ва уларнинг такрорланишини макон жихатидан аниц- 
лаймиз ва шу асосда улар уртасида сабабий богланишлар борли­
гини аникдаймиз. Юм фикрича, бу холатда биз мантикий хатога 
йул куямиз. Бундай ассоциацияга кура биз фикр юрита бошлай- 
миз. Вокеаларнинг бундай тарзда руй бериш тартиби к,атъий 
булиб, сабабий богликликка эга булади. Бундай сабабий богда- 
нищга бизда ишонч хосил булади.
Уз скептицизимни Юм асосан билишнинг фалсафий тахли- 
лига каратган. Оддий хаётда агар биз тошни ташласак, албатга, 
ерга тушишини инкор этмаймиз. Бу ерда биз фалсафий тафак­
курга амал кдлаётганимиз йук, балки куп марталаб к,айтарила- 
диган холатни кузатяпмиз, дейди у.
Юм субстанция деган тушунчани инкор этади. Субстанция- 
бу бамисоли сароб. У бизнинг онгимизда пайдо булади, дейди 
файласуф. Бизнинг онгимизда бир хил таассуротлар кдбуллаш 
вактида узилиши оркали такрорланади. Иккинчи китобда ин­
соннинг психологик аффектлари баён килинган. Асарнинг учин- 
чи кисми ахлок муаммоларига багишланган.
Ю М НИ НГ АХЛОКИЙ КАРАШЛАРИ
Агар ахлок бизнинг фаолиятимиз ва аффектларимизга таъ­
сир утказадиган булса, бундан хулоса чикадики, у (ахлок) узи­
нинг манбаи сифатида аклни олиши мумкин эмас. Чунки биз 
исботлаганимиздек, аклнинг биргина узи хеч качон бундай таъ­
сир курсата олмайди. Маънавият аффектларни 

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish