У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги


«Ноэма»  ном деган маънони англатади. Мана шу номлар нима-  ни билдириши ах,амиятга эга эмас. Ундан ташкари,  «Ноэле»



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet90/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

«Ноэма» 
ном деган маънони англатади. Мана шу номлар нима- 
ни билдириши ах,амиятга эга эмас. Ундан ташкари, 
«Ноэле» 
тушунчасини \ам киритди. 
«Ноэле» 
деб Гуссерль феноменолог 
олимнинг фикр жараёнини урганишдаги хдссиётларини айтади.
Феноменолог олимнинг х,иссиётлари акд жараёнига боишк 
ва аклий ^иссиётлардир. Одций инсоннинг хдссиётлари эса мод­
дий борликка боглик булиб, жисмоний характерга эга. Натижада 
онг жараёни Гуссерль фалсафасида моддий борликдан ажралиб 
Колиб, сунъий кобик ичида колиб кетади.
Гуссерль «Картезиан мушох,адалар» асарида Декартни танкдд 
кдлади, чунки у «универсал» фан дедуктив тизимини табиий 
шакл сифатида талкдн кдлади. Фан асоси аксиома шаклида 
билимлар асосида ётади, дейди. Шунинг учун х,ам мутлак фанни 
реал фанлардан ажратиб олиб мавхумлаштириб булмайди. Лекин 
бу бизни фанга «кириб» келишимизга туекднлик кдла олмайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Агар биз фанга аста-секин «кириб» борсак, бизга фаннинг 
максадий гоялари очилади.
Илмий фаолият асосида нима ётади? Аввало, фан «хукмлар 
боглами» сифатида намоён булади, бир хукм тугрилигига ишонч», 
иккинчи хукм тугрилигига хам «ишонишга» олиб келади. Бош- 
кача айтганда, фаннинг узи «асослаш фаолиятига» олиб келади.
«Асослаш фаолияти»нинг мазмуни шундан иборатки, олим 
ундан хукм чикариш учун фойдаланмайди, балки асослаш учун 
фойдаланади. Уз илмий билимлар фундаментини мустахкам були­
ши учун, хар кандай вазиятда уни исботлай олиш учун, оклай 
олиш учун бу услуб кул келади. Олий максад хам шундан ибо- 
ратдир.
Шундай килиб, Гуссерль фикрича, «субъективлик» бу идеал 
равишда мавхумлаштирилган ижтимоий билимдир. Бундай субъект 
факат назарий билинаётган фикрлар харакатида мавжуд булади, 
унинг узи назарий идеал, модел сифатида намоён булади. Реал 
индивидларнинг урнини алмаштиради, умумий куринишда тад- 
кикот фаолиятининг чегараларини курсатиб беради. Кейинча­
лик Гуссерль бу йуналишдан чекиниб, «хаётий дунё»га кайтади. 
Демак, Гуссерлнинг «феноменологик» фалсафаси XX асрнинг 
урталаридан бошлаб турли файласуфлар томонидан узига хос 
равишда ривожлантирилди, фан тараккиётида маълум маънода 
ахамият касб этди.
ГЕРМ АНИЯДА Э К ЗИ С ТЕН Ц И АЛИ ЗМ Ф А ЛС А Ф А С И
Экзистенциализм фалсафаси XX аср бошларида Германияда 
юзага келди. Бу даврда ижтимоий-сиёсий шароитлар Биринчи 
жахон урушидан сунг анча мураккаб эди. Германия урушда 
Катнашган асосий давлатлардан булиб, бу урушда енгилиши 
муносабати билан ички сиёсий-иктисодий ахволи нихоятда 
ofhp
эди. Мамлакатда ишсизлик, иктисодий танглик кенг микёсда 
таркалганди. Германиянинг зиёли табака вакиллари рухий инки- 
розга юз тутган эдилар.
Бундай шароитда янги фалсафий гояларнинг шаклланиши 
ва уларнинг янги фалсафий окимга айланиши мукаррар эди. 
Экзистенциализм фалсафаси айнан шу окимлардан бири булди. 
Лекин бу фалсафа, албатта, бушликда пайдо булгани йук. Унинг 
назарий ва гоявий асослари С.Кьеркегор ва А.Шопенгауэрнинг 
тушкунлик фалсафаси, Н.Бердяевнинг романтик ва мистик 
Карашлари, Ф.Ницше ва В.Дильтейнинг «хаёт фалсафаси»дир. 
Бадиий адабиётда экзистенциализмнинг шаклланишига Кафка, 
Марк Аврелий, Ф.Достоевскийларнинг ижоди катта таъсир 
курсатди.
Экзистенциализм фалсафасида «экзистенция» тушунчаси асо­
сий тушунчалардан бири хисобланади. «Экзистенция» — «мав-
www.ziyouz.com kutubxonasi


жудлик» деган маънони англатади. Бу тушунчанинг шакллани- 
шида неокантчиликнинг хам таъсири булган. Айникса, «экзис­
тенция» тушунчаси Кантнинг «нарса узида» тушунчасига ухшаб 
кетади. Кант, фалсафасида «нарса узида» биз учун сирли бир 
олам булиб к,олгандай ва бу сирли оламга уташ, яъни Кантнинг 
ибораси билан «трансценденция» содир булиши кандай мушкул 
булса, экзистенционализм фалсафасида хам инсон борлигини 
билиш ва шу борлик,нинг ички мохиятини тушуниш нихоятда 
Кийин. Бу к,ийинчиликнинг сабаби нимада?
Экзистенционализм борлик, ва инсон борлиги масаласини 
кутаради ва бу борлик, инсондан ташк,арида булганлиги учун 
инсон бу борликни идрок эта олмайди ва у хакда хеч нарса дея 
олмайди. Биз бу ерда инглиз файласуфи Жорж Берклининг 
Карашларига ухшаш мулохазаларга дуч келамиз. Беркли «бутун 
олам менинг хис-туйгуларим» — деганидай, экзистенционализм 
Хам инсоннинг хис-туйгулари чегарасидан чикиб булмайди, деб 
таъкидлайди. Берклининг бундай дунёк,араши солипсизмга олиб 
келди, яъни бу оламда мендан бошка хеч нарса йук деган 
фалсафий фикрни келтириб чик,арди. Солипсизм тузогига ту- 
тилмаслик учун экзистенционализм фалсафасининг асосчилари 
инсондан ташк,аридаги борлик, масаласини эътиборга олишмади. 
Улар борлик,к,а эмас, инсон мавжуддигига дик,к,атларини карат- 
дилар. Инсон борлигини «экзистенция» деб атадилар. Инсоннинг 
мавжудлигида хаётнинг мохияти очилмайди. Биз инсон борлиги- 
нинг мохияти нимада деган саволни уртага ташлай олмаймиз. 
Шунинг учун хам инсон хаётининг мавжудлиги, мохияти, маз- 
муни биз учун сир булиб к,олаверади. Нега деган савол тугилади?
Бу саволга жавобни экзистенционалистлар инсоннинг бего- 
налашувидан ахтарадилар.
Дастлаб, инсон табиат куйнида яшар экан, уни узидан аж- 
ратмайди ва табиатнинг би]э к,исми сифатида мавжуддир. Лекин 
кухна утмишнинг бу даври узокда чузилмайди. Инсон тафаккури 
тарак,к,иёти натижасида у сунъий табиат яратиб, узини табиат- 
дан ажрата бошлади. Бу бегоналашиш жараён и хусусий мулк- 
нинг шаклланиши, шахарларнинг пайдо булиши натижасида 
нихоятда кучайиб борди. Инсон ак,ли яратган фан ва унинг 
ютуги булган техника бегоналашиш жараёнининг кучайишига 
олиб келди. Кдчонлардир ягона булган одамзот миллатлар, элат- 
лар ва давлатларга булиниб кетди. Натижада инсон хам табиат- 
дан, хам кишилик жамиятидаги узаро кардошлик алок,аларидан 
бегоналашиб к,олди. Бу бегоналашишнинг иккинчи боск,ичи булди.
Экзистенциалистлар фикрича, бегоналашиш жараёнининг 
учинчи боскичи хозирги замонда давом этмокда. Бу боскичда 
инсон узининг ички оламидан, узининг хаётидан, мазмунидан 
Хам бегоналашиб колмокда.
Инсон узининг ботиний табиатини йукотиб, факат зохирий 
табиатда яшаб, унга мослашиб бормокда. Инсон тобора узининг
www.ziyouz.com kutubxonasi


ички хиссиётларини йукдтиб жамият машинасининг бир зарра- 
часига айланиб колмокда.
Демак, экзистенционалистлар фикрича, инсон жамиятда узи­
нинг кандайдир ролини бажариб боради. Бу хилма-хил ник,облар 
ортида инсоннинг асл кдёфаси яшириниб ётади. Бу асл к,иёфа 
Качон очилиши мумкин. Бу к,иёфа заминида ётган инсон мохдя- 
ти качон юзага чикади? Бу масала экзистенционализмни нихд- 
ятда кдзиктириб келди. Экзистенционализм фалсафаси инсон уз 
\аётининг мохияти ва маъносини англаши учун у эркинликка ва 
эркин танлаш хукукдга эга булиши керак, деган фикрларни 
илгари сурди. Лекин инсон бу эркинликни суиистеъмол кдлиб, 
билим мевасидан татиб курди ва шу билан гунох,кор бандага 
айланди. Унинг гунохд билимга эга эканлигидир. Шу билим 
оркали инсон узининг фожиасига узи сабаб булди.
Демак, инсон \аёт мо\иятини билишга эмас, балки шу 
хдётда яшаш, мавжуд булишга интилиши керак. Борликдаги 
барча жараёнлар Сартр таълимотига кура, «нарса узида» булиб 
колаверади ва биз уларнинг сирини очолмаймиз. Хатто, илм- 
фан хам нарса ва ходисаларни фа кат юзаки \одиса сифатида 
урганади. Уларни \аракатга келтирувчи бирламчи кучларни ва 
бирламчи сабабларни метафизика, деб атаб, назарга х,ам илмади. 
Натижада оламдаги барча вокеа ва хддисалар инсон томонидан 
сир, махфий «шифр»ларга айланиб к,олди. Бу сирлар, махфий 
шифрлар ичида инсоннинг узи х,ам бир катта сир булиб кдлди.
Хайдеггер фикрича, инсон ички мохдягининг очилишига 
ёрдам берувчи воситалар тасвирий санъат ва мусикадир. Айнан 
шу со^аларда инсон табиатида яшириниб ётган ижодкорлик 
кучлари юзага чикдди.
Ижод килиш, янгилик яратиш инсон табиатидаги энг катта 
муъжизадир. Инсон жамиятда уз урнини топа олмаса, бу ижод­
корлик кучини юзага чикара олмайди. Унинг калбида яшириниб 
ётган марварид, худди денгиз тубида яшириниб ётган марварид- 
дай уз нурини ^еч кимга ёгдира олмайди. Инсон калби яширин 
Колар экан, ундаги нур хам хиралашади. Кдлби яширин инсон- 
дан ташкил топган жамият эса ёпик, жамиятга айланиб кдлади. 
Бундай жамиятда инсон ижод кдлишдан махрум булиб колади. У 
факат моддий манфаатларга интилиб яшайди. Унинг моддий 
манфаатлари ва эхтиёжлари бирин-кетин пайдо булиб, \еч вакт 
тугамайди. Бу манфаатлар кетидан интилган шахе \еч вакт уз 
максадига эриша олмайди.
Экзистенциал файласуфлар фикрича, хдзирги жамиятдаги 
инсон х^аётга булган кизикишини тобора йукотиб бормокда. У 
табиатнинг гузаллигини хам, бошка инсонлар кайфиятини х,ам 
\ис килмайди. Инсон факат а*уш билан яшар экан, акл уни 
факат уз манфаатларини кузлашга ундайди. Натижада инсон 
Хаётидан эзгулик урнига факат фойда ахтаради. Бундай одам- 
нинг онги дастурлаштирилган машинага, компьютерга ухшаб
www.ziyouz.com kutubxonasi


Колади. Инсон х,ам компьютерга ухшаб, ички бегубор хиссиёт- 
ларидан махрум булиб кдлади. Бундай одамларга хаёт зерикар­
ли, маъносиз булиб туюлади. Юракдаги болаларга хос булган 
самимийлик ва хдйратланиш хусусиятларини сакдаб долган одам­
лар хаётнинг гузаллигини хис килиши мумкин.
Хайдеггер фикрича, инсон уз куллари билан яратган нарса- 
лардагина жозиба, ил и к, сакданади. Инсон бу нарсаларни яра- 
тишда уларга уз мехрини, рухиятини беради. Хозирги замонавий 
саноат махсулотлари эса инсон билан бундай рухий алокдни 
йукотган ва натижада инсон узи яратган моддий оламдан хам 
бегоналашиб к,олиб, нарсаларнинг факдт манфаат келтириш 
жихатидан фойдаланади.
Инсоннинг асл кдёфаси факат айрим шароитларда яккол 
очилиши мумкин. Бундай шароитларни экзистенционалистлар 
чегарадош вазият деб атайдилар.
Улим ва хаёт уртасидаги чегара, инсоннинг ички ва ташки 
олами уртасидаги ва инсоннинг мавжудлиги ва хакикий борлиги 
мохияти уртасидаги чегара нихоятда мураккаб булиб, бу тушун- 
чани очиб бериш учун экзистенционалистлар инсоннинг ички 
оламига, эркинлик масаласига диккатларини жалб этдилар.
Ж.П.Сартр ва А.Камю асарларида инсоннинг эркинлиги, 
эркин танлаш хукуки асосий муаммолардан биридир.Сартр Ик­
кинчи жахон уруши даврида фашистларга карши «Озодлик» 
харакатида фаол к,атнашиб нихоят бой тажрибага эга булган. Бу 
Харакатда ватанпарвар кдтнашчилар билан бир к^аторда соткин- 
лар хам булган. Уларни бундай килиш га мажбурлаган холат улим 
олдидаги куркувдир.
Сартрнинг фикрича, улим мукдррар булган холатда хам ин- 
сонда эркин танлаш имконияти бор. Агар инсон уз эркинлиги- 
дан воз кечса, бу улимдан хам огиррокдир, деб хисоблайди.
^искана айтганда, улим хакикдтдир. Улим арафасида инсон­
нинг ички кечинмаларида кескин узгариш содир булади. Бу 
узгариш натижасида инсон аввал англаб етмаган нарсалари 
бирданига уз-узидан равшанлашади. Инсон учун яхшилик ва 
ёмонлик ортида ётган чексиз олам очилади. Барча нарсалардаги 
зиддиятлар бирданига бирлашади. Ясперснинг фикрича, улим 
билан бир кдторда иарокандалик холатида хам инсон мехр куйган 
нарсаларидан ажралар экан, булардан хам устун турадиган кадр- 
Киммат борлигини хис кдлади. Бу к,адрият моддий бойлик булмай, 
бекдёс чексиз уммондир. Бу уммонни кдлб хотиржамлиги, ички 
сокинлик деб хам аташимиз мумкин. Бу ички сокинлик олдида 
Хаёт б>фонлари кучсиздир. Ички сокинликнинг узи буюк бир 
оламий кучдир. Ясперс фикрича, бу ички сокинлик хотиржам- 
лик оламига эсанкиратиб куядиган йукотишлар, ажралишлар 
натижасида кириш мумкин. Бундай зарбаларга факат калбда 
яширинган чексиз хотиржамлик ва ички сокинлик дош бера 
олиши мумкин. Инсон йукотиш оркали бутун борликда мавжуд
www.ziyouz.com kutubxonasi


булган ички сокинликни бирданига \ис цилади. Агар инсон 
калби ёлгиз булган булса, эндиликда бу ички сокинлик оркали 
бутун борликка туташади. Экзистенционализмдаги чегарадош 
вазият масаласини файласуфлар айнан шундай очиб бердилар.
Бу фалсафий о кемпинг йирик намояндаларидан бири М.Хай- 
деггердир. Хайдеггер узининг феноменологик услубини яратиб, 
инсон борлики масаласини шу услуб оркали тушунишга харакат 
кдвди.
Бу к,андай услуб эди? М.Хайдеггер фанга «феномен» тушун­
часини киритди, бу тушунчани очиб бериш учун \одиса ва 
мохият уртасидаги муносабатни янгича тал кин килади. Хайдег­
гер учун ходиса узидан олдинги бошка бир вазият ёки нарсага 
бои
1
анади ва ундан келиб чикади.
Хайдеггернинг «феномен» тушунчаси айнан шу ходисанинг 
пайдо булишига сабаб булган мохиятни очиб беради ва «мохият» 
тушунчасини уз ичига камраб олади. Хайдеггер инсон борлигини 
урганар экан, уни бошк,а борликдардан ажратиб олади. Бу ички 
борликни, яъни мохиятни «экзистенция» деб атади. Демак, Хай­
деггер фалсафасида «экзистенция» тушунчаси инсон ички бор- 
лигининг мохиятини акс эттиради. Ички борликни урганиш 
учун инсон уз ички оламини эшита билиши нихоятда мухимдир. 
Бу ички оламда эса Хайдеггер эътиборини шеъриятга каратди. 
Негаки, шеъриятда инсоннинг ички олами нихоятда яккол 
намоён булади.
Хайдеггер кадимги кулёзмаларни урганиш ва уларнинг маз­
мунини инсоннинг ички оламидан келиб чикиб, асл мохиятини 
очиб беришга катта эътибор беради. Бу услубни у «герменевти­
ка» деб атади.
Хайдеггердан олдин бу тушунчани Шлейермахер киритган 
булиб, кадимги матнларни урганиш, та\лил килиш ва фалса­
фий шархлашни «герменевтика» деб тушунтирган. Бу сохада 
Хайдеггер узига хос узгартириш киритди. Ундан илгариги фай­
ласуфлар Шлейермахер, Дильтей ва бошкалар бу матнларни 
лингвистик тахдил килишга купрок эътибор беришган булса, 
Хайдеггер уз диккатини бу тахлил ичида яширинган рухиятни 
Хис этишга каратади.
Хайдеггернинг феноменологик усули Гуссерлнинг услуби- 
дан юкоридаги курсатилган фикрлардан ташкари шу билан фарк 
Киладики, Гуссерлда фикр окимини тахлил килиш биринчи 
уринда турса, Хайдеггерда бу фикрлар оркасида яширинган 
феномен — ички рухий хиссиётни тахлил килиш асосий ахамият- 
га эгадир.
Анъанавий рационал фалсафадаги хакикатга булган караш 
Хайдеггер фалсафасида узига хос хусусиятга эга булди. Р.Декарт 
Хакикатнинг асосий мезони унинг очик ва равшанлиги. деб 
билади. Хайдеггер хам узининг «Борлик ва вакт» асарида шу 
фикрга кушилади. Кейинчалик, 1935 йилга келиб, унинг фикри
www.ziyouz.com kutubxonasi


кескин узгаради ва шу даврдан бошлаб ижодининг иккинчи 
бос кич и бошланади. Хайдеггер «Гельдерлин хакдда» ги мак,ола- 
сида хак,икдт «к,анчалар очик, ва равшан булса, шунчалар яши- 
ринган ва мавхумдир», — дейди. Шунинг учун хам Хайдеггер 
борлик, хакддаги хакик,атни купрок, мантикдй тушунчалар билан 
эмас, балки шеърий метафора, образлар орк,али хис кдлиш 
мумкин, деб хисоблайди.

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish