У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet92/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

К.Ясперс экзистенциализми. 
Карл Ясперс 1883 йилда Оль­
денбург шахрида тугилди. Дастлаб у хукукий билим олади, тиб- 
биёт сохаси билан шугулланади. ХУКУКИЙ сохани «мавхум» деб 
хисоблайди. Ясперс Берлин, Геттинген, Гейдельберг шахарлари 
университетларида тиббиёт буйича таткикотларини олиб бориб, 
тиббиёт ва психиатриядан докторлик унвонига сазовор булади. 
Виндельбанд рахбарлигида психиатрия клиникасида врач булиб 
ишлайди. 1916 йилда рухият сохасида эксординар доцент лаво-
www.ziyouz.com kutubxonasi


зимида ишлайди. 1920 йилда Гейдельберг университетига эксор- 
динар, бир йилдан кейин ординар профессор лавозимида иш­
лайди.
Германияда фашистлар х,окимиятга келгандан сунг унинг 
профессорлик фаолияти тугалланди. 1933 йилдан сунг барча 
маъмурий лавозимларда ишлашдан махрум этилди. Бунинг асо­
сий сабабларидан бири унинг 1910 йилда турмуш курган, я худ и й 
миллатига мансуб булган рафицаси Гертруда Майердан воз ке- 
чишдан бош тортганлигидир. 1937 йилда профессорлик унвони- 
дан хам махрум килинди. 1938 йилда унинг асарлари хам норас- 
мий ман этилди. 1943 йилда бу ман этиш расмий туе олди.
1948 йилда у Швейцариянинг Базел шахрига кучиб утади. Бу 
ерда у 1961 йилдан махаллий университет фалсафа кафедрасида 
профессор лавозимида ишлайди. 1969 йилда шу ерда вафот этади. 
Ясперснинг психиатрия, психиатрия тарихи, фалсафа ва ижти- 
моий-сиёсий масалаларга оид асарлари жахон адабиётида маш­
хур булиб, жахоннинг 25 тилига таржима килинган.
Ясперснинг асосий асарлари: «Умумий психопатология», 
«Психопотология буйича маколалар туплами», 3 жилдли «Фал­
сафа», «Кант», «Ницше», 
«Августин», 
«Машхур инсонлар 
(Сукрот, Будда, Конфуций)», «Мартин Хайдеггерга тааллукди 
лавхалар», «Фалсафа эътикдци», «Фалсафий таржимаи хол», 
«Илохий вок,еага фалсафий эътикод муносабати», «Афлотун», 
«Спиноза», «Стрингберг ва Ван Гог», «Хакикат туфисида», 
«Фалсафа нима?», «Университет гояси», «Илохиятнинг мавхум 
белгилари», «Буюк файласуфлар Анаксимандр, Гераклит, Пар­
менид, Платон, Авлиё Ансельм, Спиноза», «Кадимги даврлар- 
дан хрестоматик метафизикасигача», «Айб масаласи — иркий 
Киргин кечирилмайди».
Шуролар даврида Ясперснинг асарлари номаълум эди. Факат 
1991 йилга келиб «Тарихнинг мазмуни ва мохияти» рукни ости- 
да унинг 3 та асосий асари нашр этилди. Кейинчалик ана шу 
рукн остида «Вактнинг рухий холати», «Фалсафий эътикод» 
асарлари хам нашр этилди.
Ясперснинг диний карашлари унинг фалсафий карашига 
катта таъсир килди. Унинг ижоди куп жихатдан Хайдеггер ва 
Сартрнинг ижодига якин булганлиги учун бу жихатларни кайта- 
риб утирмаймиз.
Хайдеггер дунёкарашининг айрим томонларига ухшашлигига 
карамасдан, «дасийн» тушунчаси буйича Ясперснинг инсон бор- 
лиги хакидаги фикрлари ундан катта фарк кдпади. Ясперс фал­
сафасида «дасийн» инсоннинг асл мохияти булмай, балки пред- 
метлашган ва бегоналашган инсон борлигидир. Инсоннинг асл 
борлиги эса «экзистенция»да намоён булади, «дасийн» эса унинг 
айрим хусусиятидир.
Экзистенция инсон ички оламининг объекти эмас, балки 
сабабидир. Экзистенция уз-узини белгилайди ва илохиёт («транс-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ценденция») оламини билиш учун калитдир. «Экзистенция» ва 
ило\ият тушунчаларининг мохияти тафаккур, акдий билим ор­
кали очилмайди. Ак,лий татцикот илохият оламини билиш 
учун факат замин тайёрлайди. Бу оламнинг узи нарсалар, объект- 
лар мохияти оркали, «белгилар» (шифр) оркали намоён булади. 
Инсоннинг асл мохияти унинг фаолияти объектлари оркали 
очилади. Уз фаолияти оркали инсон асл ички эркинлигини 
очади. Экзистенциясиз «таффаккур ва хаёт чексиз борликда йуко- 
либ кетади».
Агар фан ташки оламдаги объектларни урганиб, шу билим 
оркали инсон тафаккурини ривожлантирса, экзистенциал фал- 
сафани бу йусиндаги тафаккур ривожи кизиктирмайди. У объек­
тив оламни фанга якин булган усуллар, воситалар оркали урган- 
майди. Шунинг учун экзистенциал фалсафа тилга мурожаат 
Килиб, унда умумийлик урнига шахснинг индивидуал хусусият- 
ларига эътибор беради.
Инсоннинг хар кунги хаётида унинг ички мохияти очилмай­
ди. У факат чегарадош вазиятларда, яъни инсон хаёт ва улими 
Хал килинаётган пайтда юзага чикади. Демак, инсоннинг бор­
лик, сирлари одций хаётда мавхум, яширин булиб, гайритабиий 
вазиятда бу мавхумликнинг асл киёфаси гавдаланади, яккол 
намоён булади.
Ташки оламдаги объектларнинг белги сифатидаги мохияти 
факат экзистенциал билишда очилади. Ясперс фикрича, факат- 
гина илохий куч ташки объектлар оламини ундан ажратиб, 
колган инсоннинг ички олами билан бирлаштиради. Бу илохий 
куч акдий билиш урнига экзистенциал КУРКУВ холатида очила­
ди.
Кундалик хаётда инсон ило\ий кучни хис килишга, билишга 
кодир эмас. Унинг онги хаётий ташвишлар билан банд булади. 
Гайритабиий улим ва хаёт уртасидаг и чегарадош вазиятда инсон 
илохий кучдан нажот истаб, унга интилади. Демак, курков орка­
ли инсон онги илохий кучга якинлашади.
Борлик масаласини уртага ташлаган метафизика илохий кучга 
якинлашиш йули сифатида намоён булади. Инсоннинг ички 
эркинлиги чексиз булганидай, бу йул хам чексиздир. Инсон 
илохий кучнинг борлигини тан олса хам, тан олмаса хам бу 
масалани уз олдига КУЯР экан, инсон ички эркинлиги ва унинг 
бутун борлиги худо билан боглик булиб колади.
Инсоннинг ички эркинлиги унинг хаётий йули билан чегара- 
ланган булиб, экзистенция тушунчасини очиб беролмайди. Яс­
перс фикрича, экзистенция бу инсоннинг ички эркинлиги эмас, 
балки бу инсоннинг худо билан булган алокаси, ички эркинлик 
оламидан, илохиятоламигасакрашидир. Илохий тил оркали пред- 
метлашади ва унинг белгиларини биз гояларда, образларда, миф- 
ларда, диний тушунчаларда кузатишимиз мумкин.
Ясперс фоний ва бокий оламни бир-биридан ажратиб, фо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ний олам бизга объектлар оркали, хис-туйгуларимизга берилган. 
Бокий олам эса, моддий булмаганлиги учун биз уни х,ис кил ол­
маймиз. Шунинг учун хам бизга бу олам саробдир. Лекин биз уни 
инкор эта олмаймиз. У нарсаларнинг ички мохиятида «белги» 
сифатида яширинган. Билиш жараёни объектлар моддий олами- 
нинг инъикосидир. Лекин аклий билиш хеч качон инъикосни 
объект билан тенглик сифатида тан олмайди. Масалан, кузгуда- 
ги инсон акси инсоннинг узидан фар к, килади. Демак, аклий 
билиш объект ва субъект уртасида фарк бор деб х,исоблайди. 
Аксинча, илохий билищда бу булиниш йуколади. Субъект ва 
объектга ажралиш хам ахамиятсиз булиб колади. Бутун борлик- 
ни яратган Худо субъект сифатида барча объектларнинг мохия- 
ти, экзистенцияси сифатида мавжуддир. Масалан, Ясперс фик­
рича, Инжилдаги худонинг сузи ва амали бирдир ва узи яратган 
борликда намоён булади. Бу борликдаги худонинг мавжудлигини 
инсон узининг аклий билиши оркали тахлил килолмайди. Биз 
худонинг хар ерда мавжудлигини факат чегарадош вазиятларда 
куркиш ёки кутаринки рухий холатда хис килишимиз мумкин. 
Кундалик хаётимизда бу хис-туйгу йуколади ва унинг урнини 
шубха эгаллайди.
Шубхани йукотиш учун инсон билимга интилади. Инсондаги 
билимга интилиш эхтиёжини Ясперс, фожиали деб хисоблайди. 
Одам Ато билимга интилиб, билим мевасидан тотиб курганлиги 
учун жаннатдан хайдалган. Демак, хакикатни билишга интилиш 
худо томонидан берилган инсон эркинлигидан келиб чикади. 
Инсонга худо томонидан берилган эркинлик уни хато йулга 
бошлади ва инсоннинг бошлангич гунохига сабаб булди. Лекин 
бу эркинлик худо томонидан берилганлиги учун илохиёт олами 
Хам бу хатога сабабчидир.
Инсон калбида азалдан икки карама-карши куч курашади. Бу 
эзгулик ва ёвузлик кучлари — фаришта ва шайтондир. Бу икки 
куч уртасидаги кураш доимо давом этади. Бу кураш бор экан, 
инсон инсонлигича колади. Лекин бу кураш натижасида инсон 
ички хотиржамлигига эриша олмайди, бахтсизликка, чексиз 
изтиробга махкумдир. Унга на якинлари, на дусту биродарлари, 
на севган одамлари, на бойлик рохат бера олади. Инсон уз ички 
оламида рохат топа олмайди. Бу рохатни унга на узи, на илохий 
куч бера олади. Инсоннинг ички оламидаги зиддият бутун бор- 
ликка хосдир. Бу зиддиятдан чикиб кетиш йуллари инсон учун 
мавхумдир. Инсон барча нарсаларда илохий белгиларни топади, 
лекин улар унинг учун мавхум булиб колади. Бу вазиятдан чикиб 
кетиш учун инсон зиддиятни бартараф килувчи мутаносиблик, 
яъни гармонияга интилади. Бу холатни мусикадан, мифология- 
дан, санъатдан, архитектурадан ахтаради. Лекин бу сохаларда 
хам белгиларни очиб бериш, мавхумликни равшанлаштириш 
учун инсон ички экзистенциал рухий кутаринкиликка эриши- 
ши ёки тубанлашиши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Экзистенциал холатдан ташк,арида бутун олам инсон учун 
мавхумдир. Барча тушунчалар, макон, замон, улим ва хаёт, 
Хакикат ва нохаклик, бахт ва изтироб, ёвузлик ва эзгулик ва 
Хоказолар инсонлар учун белгиларга айланиб кдпади.
Ясперс учун инсон борлиги ташки борликдан ажралган. Бу 
булиниш барча нарса ва ходисаларга хос. Бу ажралишдан, бего- 
налашишдан чикиб кетиш йулларини Ясперс худога булган 
ишонч ва ундан курк^пи холатидан ахтаради. Шунинг учун Яс­
перс фалсафасини биз диний фалсафа деб атаймиз. Ясперс уз 
давридаги ривожланган aiyi, мантилий позитивизмни танкид 
Килган. Унингча позивитизмнинг тушунчалари хакикатга эмас, 
балки фикр бушлигига олиб келади. Лекин Ясперснинг узи хам 
бу хатодан холи колмади. У узининг фалсафий карашларида 
инсонга хос булган билимга интилиш унинг эркинлигидан ке­
либ чикади, деб хисоблайди. Бу эса инсоннинг жаннатдан хай- 
далишига ва доимий курашга махкум этади. Демак, Ясперс 
инсон табиатида энг юкори куйган хислатлардан бири билимга 
интилишдир. Бу хислат эса уни бахтсизликка олиб келади. Би­
лиш жараёнига танкидий ёндашган бошка иррационал фалса­
фий йуналишлар Ясперс карашидан четда колган. Унинг таъли- 
мотида муьжизага урин йук. Инсондаги энг буюк муъжизавий 
кучга эга хис-туйгу — мухаббат туйгуси унинг учун КУРУК белги- 
га, шифрга айланиб колган. Барча мавхумликни, барча белги- 
ларни, узининг ички нури билан ёритувчи илохий мухаббат 
худонинг инсонга булган мухаббати ва инсоннинг унга булган 
мухаббати Ясперс эътиборидан четда колди. Илохий мухаббатни 
оламдаги барча зиддиятларни бирлаштирувчи, барча мавхум- 
ликларни равшанлаштирувчи муъжизавий куч Ясперс фалсафа­
сида очилмаган сир булиб колди.
Ф РАНЦ И ЯД А Э К ЗИ С ТЕН Ц И АЛИ ЗМ Ф А ЛС А Ф А С И
Француз экзистенциализми огир шароитларда шаклланди. 
Унинг вакиллари Ж.ГТ.Сартр ва А.Камю нацизмга карши Фран- 
циянинг «озодлик» партизанлар харакатида катнашишди. Фашист- 
лар боскинчилиги натижасида Франция халки купгина моддий 
ва маънавий талофатлар курди, минглаб французлар ва бошка 
славян халклари Иккинчи Жахон уруши даврида озодлик, эр- 
кинлик учун хаётларини курбон килди.
Бу вокеаларнинг гувохи булган экзистенциал фалсафанинг 
вакиллари инсон кадр-киммати, хаёт мохияти, хаёт ва улим 
уртасидаги чегарадош вазият, инсоннинг ички рухий эркинли- 
ги, иродаси ва огир вазиятда инсоннинг эркин танлаш муаммо- 
ларини кутариб чикишди.
Иккинчи жахон урушидан кейинги йилларда экзистенциа­
лизм файласуфларининг карашлари ривожланиб янги фалсафий
www.ziyouz.com kutubxonasi


фикрлар ва гоялар пайдо була бошлади. Экзистенциализм эво- 
люциясини, айникса, А.Камюнинг карашларида кузатишимиз 
мумкин. А.Камюнинг фалсафий карашлари ижодининг иккинчи 
боскичида нихрят мухим узгаришлардан утди.

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish