|
Ichki suvlari.
Markaziy Osiyo daryo va ko’llarini suv bilan ta’minlab
turuvchi manba tog’lardagi muzliklar, yer osti, yomg’ir va qor suvlaridir.
Markaziy Osiyo tog’larida 4000 ga yaqin muzlik bor. Ularning maydoni 17
573 km
2
muzliklar bitmas-tuganmas suv manbaidir.
Yirik daryolari:
O‘rtа Оsiyodа 12 minggа yaqin dаryo bоr. Ulаr
o‘lkаdа judа nоtеkis jоylаshgаn. 10 mingdаn оrtiq dаryo tоg‘lаrgа to‘g‘ri kеlаdi.
Fаqаt yirik dаryolаrginа cho‘llаrni kеsib o‘tgаn. Dаryolаr yomg‘ir, qоr, muzlik,
yerоsti suvlаridаn to‘yinаdi.
O‘rtа Оsiyo dаryolаri to‘yinishigа, ya’ni qаyеrdаn suv оlishigа
qаrаb 4 guruhgа bo‘linаdi.
1. Muzlik va qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar (Amudaryo, Zarafshon,
So‘x, Isfayramsoy, Chu, Ili, Lepsa, Oqsuv). Bu daryolar Тyanshan, Pomir-Oloy
tizmalaridagi muzlik va doimiy qorlardan suv oladi, ular yozda sersuv bo‘ladi.
2. Qor va muzliklarning erishidan to‘yinadigan daryolar (Sirdaryo,
Surxondaryo, Chirchiq, Qoradaryo). Bu daryolarning suvi, asosan, iyun, iyul
oylarida ko‘payadi.
3. Doimiy va mavsumiy qorlarning erishidan to‘yinadigan daryolar
(Ohangaron, Qashqadaryo). Bu daryolarning suv oladigan manbalari past tog‘larda
bo‘lib, suvi bahorda ko‘payib, ba’zan toshadi, yozda esa sayozlanib qoladi.
177
4. Mavsumiy qor va yomg‘ir suvlaridan to‘yinadigan daryolar (Murg‘ob,
Тajan, Atrek, G‘uzordaryo, Sheroboddaryo, Sarisuv, Nura, Тo‘rg‘ay daryolari,
Farg‘ona vodiysi va Nurota tog‘lari etagidagi adirlarda oquvchi daryolar, soylar).
Markaziy Osiyoning eng sersuv daryosi Amudaryo hisoblanadi. U Pomir
tog‘laridan oqib tushuvchi Panj va Vaxsh daryolarining qo‘shilishidan hosil
bo‘ladi. Uzunligi 2540 km, suv to‘plash havzasining maydoni 309 ming km
2
.
Amudaryo avvaliga chap tomondan Afg‘onistondan oqib keluvchi Qunduzdaryoni,
o‘ng sohilda esa Kofirnihon va Surxondaryoni qo‘shib oladi.
Xuddi ana shu o‘ng sohilda unga Sherobod daryosining suvi ham kelib
qo‘shiladi. Shu yerdan to quyilish joyi — Orol dengiziga qadar (salkam 1500 km
masofada) tekislikda, Qoraqum va Qizilqum cho‘llari orasidan keng o‘zanda oqib
o‘tadi, bu qismida unga boshqa irmoqlar qo‘shilmaydi, balki, aksincha, uning suvi
juda ko‘p miqdorda sug‘orishga, bug‘lanishga sarf bo‘lib, yerga shimilib, kamayib
qoladi. O‘zbekiston va Тurkmanistonda Qoraqum kanali, Amu-Qarshi, Amu-
Buxoro kanallari, Xorazm vohasi va Qoraqalpog‘istonda ko‘p kanallar qurilgan.
Amudaryo suvi bilan bir necha million gektar yer sug‘oriladi.
Sirdaryo — O‘rta Osiyodagi eng uzun daryo (uzunligi 3019 km ). Uning
havzasi 219 ming km2. Markaziy Тyanshan tog‘laridan boshlanuvchi Norin
daryosi Sirdaryoning bosh qismidir. Norin daryosi Namangan shahri yaqinida
Farg‘ona va Oloy tizmalaridan boshlanuvchi Qoradaryo bilan qo‘shiladi va shu
yerdan Sirdaryo nomini oladi. Farg‘ona vodiysidan chiqqach, daryo shimolga
tomon oqa boshlaydi va shu yerda unga o‘ngdan Ohangaron, Chirchiq, Keles
daryolari kelib qo‘shiladi. Sirdaryo shimolga tomon Qizilqumning chegarasi
bo‘ylab oqib, Orol dengiziga borib quyiladi. Sirdaryoning deyarli barcha irmoqlari,
asosan, qor va muzliklardan suv oladi. Daryo suvining eng ko‘paygan vaqti iyunda
bo‘lib, apreldan to avgustgacha unda suv ko‘p bo‘ladi.
Ko’llari.
Markaziy Osiyoda 1000 dan ortiq ko’l bor. Ular ichida eng yirigi
Orol ko’lidir. Ko’lning maydoni qurimasdan oldin 65.458 km
2
edi. Hozir 15 ming
km
2
. Amudaryo va Sirdaryo suvining deyarli hammasining sug’orishiga
178
sarflanishi, suvdan tejab-tergab foydalanmaslik, ko’plab suv omborlar va
kanallarning qurilishi oxir-oqibatda uning qurib borishiga sabab bo’lmoqda.
25- rasm. Orol dengizi sathining turli yillardagi holati.
Balxash ko’li dengiz sathidan 340 metr balandda joylashgan. Maydoni 17
760 km
2
Issiqko’l dengiz sathidan 1609 metr balandda joylashgan tektonik
ko’l, maydoni 6200 km
2
, eng chuqur joyi 702 metr. Ko’l atrofini Kungay,
Terskay Olatovlari o’rab turadi.
Issiqko’lga 80 dan ortiq daryo va soylar quyiladi, lekin bironta ham daryo
oqib chiqmaydi. Issiqo’l suvi sho’r bo’lib ichishga yaramaydi.
Sarez ko’li 1911 yil fevralda Pomirning Usoy degan joyida Murg’ob daryosi
vodiysiga tog’ning qulashi natijasida vujudga kelgan. Hozir uning uzunligi 100
km.ga yaqin, eni 55 km., chuqurligi 500 m. Ko’l dengiz sathidan 3200 metr
balandda joylashgan.
Hisor tog’ tizmalarining shimoliy yonbag’rida morena to’sishdan hosil
bo’lgan, go’zal tabiatli Iskandarko’l mavjud. Uning maydoni 4 km
2
, chuqurligi 76
metr.
Markaziy Tyan-Shan g’arbida Sonko’l joylashgan, maydoni 250 km
2
.
Suv omborlari
. O’simliklarni issiq, namga eng chanqoq davrdarida suv bilan
muntazam ta’minlash maqsadida Markaziy Osiyoning bir qancha daryolarida
sun’iy ko’llar - suv omborlari bunyod etilgan. Bu asosiy suv omborlari quyidagilar:
Ili daryosida -Qopchig’ay, Norin daryosida - To’xtagul, Chirchiq daryosida -
179
Chorvoq, Ohangaron daryosida – Ohangaron, Tuyabo’g’iz (Toshkent dengizi),
Qoradaryoda - Andijon, Sirdaryoda -Qayroqqum, Chordara, Zarafshon daryosida -
Kattaqo’rg’on va Qo’yimozor, Qashqadaryoda - Chimqo’rg’on, Amu-Qarshi
magstrial kanalida - Talimarjon, Surxondaryoda - Janubiy Surxon, To’polang
daryosida - To’polang, Amudaryoda - To’yamo’yin, Vaxshda – Norak va Rag’un,
Qoraqum kanalida -Havuzxon suv omborlari qurilgan. Suv omborlari ichida eng
yiriklari: Qopchig’ay, To’xtagul, Tuyamo’yin, Chordara, Qayraqum, Chorvoq.
Bu suv omborlari faqatgina yerlarni sug’orish uchungina ishlatilmasdan,
ulardan GESlar qurish, daryo suv oqimini tartibga solish, rekreatsiya maqsadlarida
ham foydalaniladi.
Er osti suvlari
. Markaziy Osiyo hududi juda katta yer osti suv boyliklariga
ham ega. Iqlimning juda quruq bo’lganligi sababli oqar suvlar bilan bir qatorda yer
osti suvlaridan ham aholini ichimlik suvi bilan ta’minlashda, ekinlar va chorva
mollarini sug’orishda keng ko’lamda foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
