|
7.2. Markaziy Osiyo xo’jaligi va uning asosiy xususiyatlari
Markaziy Osiyo iqtisodiyotida sanoatning ulushi katta. Bu yerda yoqilg’i-
energetika, rangli va qora metallurgiya sanoati, qishloq xo’jaligi mashinasozligi,
qurilish materiallari sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati tarkib topgan va ularning
o’nlarcha yo’nalishlari rivojlantirilgan.
Markaziy Osiyo davlatlari, BMT tomonidan qabul qilingan jahon
mamlakatlarining tasnifi nuqtayi nazaridan, o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlar
toifasiga mansub. Markaziy Osiyo mamlakatlarining umumiy YIM hajmi 2016-yil
yakunlari bo‘yicha, Xalqaro valyuta fondi (XVF) ma’lumotlariga ko‘ra, 800 mlrd
AQSH dollariga teng. Beshta mamlakat ichida YIM hajmi bo‘yicha birinchi o‘rin
Qozog‘iston, ikkinchi O‘zbekiston, uchinchi Turkmaniston, to‘rtinchi Tojikiston
va beshinchi o‘rinda Qirg‘iziston turadi.
Subregion bo‘yicha umumiy ishlab chiqarish hajmining 56,4 %
Qozog‘istonga, 25,8 % esa O‘zbekistonga to‘g‘ri kelsa, Turkmaniston,Tojikiston
va Qirg‘iziston ulushlari, mos ravishda, 11,8, 3,3 va 2,7 % ga teng.
Subregion davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatining umumiy xususiyatlari,
ularning yaqin o‘tmishgacha yagona siyosiy va iqtisodiy makonda
rivojlanganligidan kelib chiqib, iqtisodiyoti asosan mineral hom ashyo va yer-suv
resurslariga tayanganligi, sanoatni rivojlantirish, uning yangi kor xona, tarmoq va
hududiy markazlarini tashkil etishga intilish, qishloq xo‘jalik ixtisoslashuvi
o‘xshashligi, tashqi iqtisodiy aloqalarning umumiy yo‘nalishlarida, ya’ni Xitoy,
Rossiya, Koreya Respublikasi, Turkiya, Yevropa davlatlari bilan amalga
oshirilishida o‘z aksini topmoqda. Biroq, Markaziy Osiyo davlatlari har birining
xo‘jaligining, albatta, o‘ziga xos jihatlari ham mavjud. Sanoat ishlab chiqarish
Qozog‘iston, Turkmaniston va O‘zbekistonda iqtisodiy ahamiyati bo‘yicha qishloq
xo‘jalik tarmoqlariga nisbatan birmuncha ustunlikka ega bo‘lganligi bois, bu uchta
respublika industrial-agrar davlat hisoblanadi. Tojikiston bilan Qirg‘iziston esa
iqtisodiyot agrar-industrial yo‘nalishda rivojlanmoqda
188
Markaziy Osiyoning hududiy jihatdan yirik bo’lmish va sanoati ancha
rivojlangan regioni Qozog’iston davlatida neft va ko’mir, har xil mashinasozlik,
qurilish materiallari sanoati, oziq-ovqat va yengil sanoat rivojlangan.
MODning iqtisodiy jihatdan rivojlangan regioni - O’zbekistonda yoqilg’i-
energetika va rangli metallurgiya sanoati, qishloq xo’jaligi va transport
mashinasozligi, kimyo va neftkimyo sanoati, qurilish materiallari, yengil va oziq-
ovqat sanoati tarmoqlari, Qirg’izistonda ko’mir sanoati tarmoqlari, energetika
sanoati,
avtomobilsozlik,
priborsozlik,
oziq-ovqat
sanoati
tarmoqlari,
Turkmanistonda neft qazib olish va neftni qayta ishlash hamda gaz sanoati, kimyo
sanoati, neft sanoati mashinasozligi ayniqsa rivojlangan.
Metallurgiya majmuasi.
Bu majmua qora va rangli metallurgiyani o’z
ichiga oladi. Majmuani rivojlantirish uchun regiondagi davlatlar bir xil
imkoniyatlarga ega emas. Chunonchi, qora metallurgiyaning xom-ashyosi
chegaralangan. Temir ruda konlari faqat Qozog’iston Respublikasida sanoat
ahamiyatiga ega. Markaziy va Shimoliy Qozog’izston iqtisodiy rayonlarida o’nlab
temir ruda konlari topilgan va ishga tushirilgan. Shulardan eng muhimlari
Qarag’anda va Kustanay viloyatlarida bo’lib, 30 ta kondagi temir ruda zahirasi 16
mlrd.tonnaga teng.
Markaziy Osiyo qora metallurgiyasi birinchi navbatda Markaziy
Qozog’istonda tarkib topgan va rivojlangan. “Qozoq magnitkasi” nomi bilan
ataladigan to’liq tsikldagi Qarag’anda metallurgiya zavodi cho’yan, po’lat, prokat
ishlab chiqaradi. Mazkur metallurgiya korxonasi Qarag’anda ko’mir yoqilg’i xom-
ashyosiga tayanib ishlaydi. Shuningdek, O’zbekistonda ham Bekobod qora
metallurgiya kombinati bor. Ushbu millioner metallurgiya korxonalari MODning
qora metallga bo’lgan ehtiyojini qisman bo’lsa ham qondirib kelmoqda.
Qozog’iston Respublikasi qazilma boyliklari bilan davlatga iqtisodiy foyda
olib keladi. Uran va boshqa ko’plab metallar qazib olishda ushbu davlat yuqori
o’rinlarda turadi. Bu hududlarda hatto olmos ham topilgan. Eksportning eng yuqori
ulushi neft va uran eksportiga to’g’ri keladi. Eng ko’p neft konlari Kaspiy
189
dengizining shimoliy sharqida joylashgan Tengiz havzasi hududida joylashgan.
Neft quvurlari hatto Xitoygacha cho’zilgan.
MOD metlallurgiya majmuasida rangli metallurgiya sanoatining salmog’i
katta. Majmuaning ushbu tarmog’i MOD hududida topilgan bir necha o’nlab rangli
metall ruda xom-ashyolariga tayanadi. Rangli metall xomashyosi esa MODning
Turkmanistondan tashqari barcha davlatlari hududida uchraydi. U ayniqsa
Qozog’iston, Qirg’iziston, O’zbekistonda ko’p. Mis, qo’rg’oshin, rux, surma va
boshqa noyob va nodir metallar o’z sanoat korxonalariga ega.
Jumladan, Balxash va Olmaliqda mis parmalash fabrikalari, Qo’ytoshda
qo’rg’oshin va rux, Haydarkentda surma, Pavlodar va Tojikistonning Tursunzoda
shahrida alyumin zavodlari ishlab turibdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
