U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Buyruq 
Funksiya 
cat 
standart fayla bir nechta fayllarni ulash 
chmod 
faylni himoya qilish rejimini o‘zgartirish 
cp 
faylni nusxalash 
cut 
fayldan matn ustunlarini kesish 
grep 
ma’lum bir shablonni fayldan qidirish 
head 
fayldan birinchi qatorni ajratib olish 
ls 
katalog ro‘yhati
make 
ikkilik 
faylni 
yaratish 
uchun 
fayllarni 
kompilatsiya qilish 
mkdir 
katalog yaratish 
paste 
matnlarni faylga joylashtirish 
pr 
chop etish uchun faylni formatlash
rm 
faylni o‘chirish 
rmdir 
katalogni o‘chirish 
sort 
fayl satrlarini alifbo bo‘yicha tartiblash 
tail 
fayldan ohirgi satrlarni chiqarish 
tr 
Belgilarni bir to‘plamdan boshqasiga o‘zgartirish 

---

343 
POSIX 1003.1-2008 standarti ushbu dasturlarning taxminan 150 
tasining sintaksisi va semantikasini aniqlaydi, asosan birinchi uchta 
toifaga kiradi. Ushbu dasturlarni standartlashtirish g‘oyasining 
maqsadi barcha Linux tizimlarida ishlaydigan qobiq skriptlarini 
yozish imkoniyatiga ega bo‘lishdir. Ushbu standart yordamchi 
dasturlarga qo‘shimcha ravishda veb-brauzerlar, multimedia fayllarini 
ishga tushuruvchilar, rasmlarni ochish dasturlari, ofis to‘plamlari va 
boshqa shu kabi ko‘plab dasturlar mavjud. Fayllar va kataloglarni 
boshqarish buyruqlari 9.1- jadvalda keltirilgan. Masalan, quyidagi 
buyruqni ko‘rib chiqamiz: 
cp a b 
Ushbu buyruq asl faylni o‘zgartirmasdan, a faylni b fayliga 
ko‘chirib o‘tkazadi.
Yadro tuzilishi
9.1- rasmda Linux operatsion tizimining umumiy tuzilishi 
ko‘rsatilgan. Endi tizimning yadrosini batafsil ko‘rib chiqaylik 
(jarayonlarni va fayl tizimini rejalashtirishni o‘rganishni boshlashdan 
oldin). Yadro to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurilma ta’minoti bilan ishlaydi va 
K/Ch qurilmalari va xotira boshqaruv bloki bilan o‘zaro aloqani 
ta’minlaydi, shuningdek, protsessorning ularga kirishini nazorat 
qiladi. Yadroning pastki darajasi (9.2- rasm) past darajadagi 
uzilishlarni ishlov beruvchi va dispetcherlash mexanizmidan iborat. 
Dispetcherlash uzilish sodir bo‘lganda amalga oshiriladi. Shu bilan 
birga, past darajadagi kod jarayonning bajarilishini to‘xtatadi, holatini 
yadro jarayonlari tarkibida saqlaydi va tegishli drayverni ishga 
tushiradi. Jarayonni dispetcherlash yadro ma’lum bir operatsiyani 
tugatgandan so‘ng amalga oshiriladi va foydalanuvchi jarayonini yana 
ishga tushurish vaqti keladi.
Keyin turli xil yadro quyi tizimlarini uchta asosiy 
komponentlarga 
ajratilgan. 
9.2- 
rasmdagi 
kiritish/chiqarish 
komponentlari yadroning barcha qismlarini, quril-malar bilan o‘zaro 
ishlashni, shuningdek, tarmoq operatsiyalari va tashqi qurilmalarga 
kiritish/chiqarish operatsiyalarini bajarishni o‘z ichiga oladi. Eng 
yuqori darajada, barcha kiritish/chiqarish operatsiyalari Virtual fayl 
tizimi (VFS- Virtual File System) darajasida birlashtirilgan. Eng 
yuqori darajada faylni o‘qish jarayoni (u xotirada yoki diskda 
bo‘ladimi) - bu terminal kirishidan belgilar o‘qish operatsiyasini 

---

344 
bajarish bilan bir xil. Eng past darajada, barcha kiritish/chiqarish 
operatsiyalari biron bir qurilma drayveridan o‘tadi. Linux ning barcha 
drayverlari belgili qurilma drayverlari yoki blokli qurilma drayverlari 
deb tasniflanadi, asosiy farqi shundaki qidirish va tasodifiy kirishga 
faqat blokli qurilmalar uchun ruxsat beriladi. Texnik nuqtai nazardan, 
tarmoq qurilmalari belgili qurilmalar, ammo ular bilan ishlash biroz 
farq qiladi, shuning uchun ularni ajratib ko‘rsatish yaxshiroq (9.2- 
rasmda ham ajratib ko‘rsatilgan).
9.2- rasm. Linux operatsion tizimi yadrosi tuzilishi