U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Kirishni boshqarish 
Himoyalash muammosiga eng keng tarqalgan yondashuv - 
foydalanuvchining identifikatoriga bog‘liq holda kirishni ta’minlash. 

---

199 
Turli foydalanuvchilarga fayl yoki katalogga kirishning har xil turlari 
kerak bo‘lishi mumkin. Shaxsga asoslangan kirishni amalga 
oshirishning eng keng tarqalgan sxemasi bu - har bir foydalanuvchi 
uchun ruxsat berilgan foydalanuvchi nomlari va kirish turlarini 
belgilaydigan kirishni boshqarish ro‘yxatini (ACL - access-control 
list) har bir fayl va katalog bilan bog‘lashdan iboratdir. Foydalanuvchi 
ma’lum bir faylga kirishni talab qilganda, operatsion tizim ushbu fayl 
bilan bog‘liq kirishlar ro‘yxatini tekshiradi. Agar ushbu foydalanuvchi 
so‘raladigan kirish uchun ro‘yhatda ko‘rsatilgan bo‘lsa, kirish 
huquqiga ega bo‘ladi. Ushbu yondashuv murakkab kirish 
metodologiyalaridan foydalanishning afzalliklariga ega. Kirish 
ro‘yxatlaridagi asosiy muammo bu ularning uzunligidir. Agar biz 
hammaga faylni o‘qishga ruxsat berishni istasak, unda biz o‘qish 
huquqiga ega bo‘lgan barcha foydalanuvchilarni ro‘yxatga olishimiz 
kerak. Ushbu usul ikkita nomaqbul oqibatlarga ega:

Bunday ro‘yxatni yaratish juda zerikarli va foydasiz vazifa 
bo‘lishi mumkin (ayniqsa tizimdagi foydalanuvchilar ro‘yxatini 
oldindan bilmasak). 

Ilgari belgilangan o‘lchamdagi katalog yozuvi endi 
o‘zgaruvchan o‘lchamga ega bo‘lishi kerak, bu bo‘sh maydonni 
boshqarish yanada murakkablashishiga olib keladi.
Ushbu 
muammolarni 
kirish 
ro‘yxatining 
qisqartirilgan 
versiyasidan foydalangan holda hal qilish mumkin. Kirishni 
boshqarish ro‘yxatining uzunligini qisqartirish uchun, ko‘pgina 
tizimlar har bir fayl bilan bog‘liq ravishda foydalanuvchilarning uchta 
sinfini tan oladi:

Egasi (Owner). Faylni yaratgan foydalanuvchi uning egasidir; 

Guruh (Group). Fayldan birgalikda foydalanadigan va shunga 
o‘hshash kirishni talab qiladigan foydalanuvchilar guruhi – bu guruh 
yoki ishchi guruh. 

Boshqalar (Others). Tizimdan foydalanishi mumkin bo‘lgan 
barcha boshqa foydalanuvchilar.
So‘nggi paytlarda eng keng tarqalgan yondashuv bu - kirishni 
boshqarish ro‘yxatlarini yuqorida tavsiflangan umumiy egasi, guruhi 
va boshqa foydalanuvchilari uchun kirishni boshqarish sxemasini 
birlashtirishdir (va amalga oshirish osonroq). Masalan, Solaris uchta 
standart kirish huquqi toifalarini ishlatadi, ammo batafsil kirishni 
boshqarish kerak bo‘lganda, kirishni boshqarish ro‘yxatlarini 

---

200 
muayyan fayllar va kataloglarga qo‘shishga imkon beradi. Tasavvur 
qilish uchun, yangi kitob yozayotgan Sora ismli odamni olaylik. U 
loyihaga yordam berish uchun uchta aspirantni (Jim, Don va Jill) 
yollagan. Kitob matni book.tex deb nomlangan faylda saqlanadi. 
Ushbu fayl bilan bog‘liq himoya quyidagicha: 

Sara (ism) fayllar bilan barcha operatsiyalarni bajarish 
imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak; 

Jim, Don va Jill faqat faylni o‘qish va yozish imkoniyatiga 
ega bo‘lishi kerak; ularga faylni o‘chirishga ruxsat bermaslik kerak. 

Boshqa barcha foydalanuvchilar faylni o‘qiy oladilar, lekin 
yoza olmaydilar. (Sara ushbu matnni iloji boricha ko‘proq odamlar 
o‘qishlarini va ularni fikrlarini olishga qiziqadi).
Ushbu himoyaga erishish uchun biz Jim, Dawn va Jill a’zolari 
bilan yangi guruh tuzishimiz kerak, aytaylik, matnli. Keyin guruh 
matni nomini book.tex fayli bilan bog‘lash kerak va kirish huquqlari 
yuqorida keltirilgan qoidalarga muvofiq o‘rnatilishi kerak. Endi Sara 
1-bobga vaqtinchalik kirishni xohlagan mehmonni ko‘rib chiqimiz. 
Matn guruhiga tashrif buyuruvchini qo‘shish mumkin emas, chunki bu 
unga barcha boblarga kirish huquqini beradi. Fayl faqat bitta guruhda 
bo‘lishi mumkinligi sababli, Sara 1-bobga boshqa guruhni qo‘sha 
olmaydi. Shu bilan birga, kirishni boshqarish ro‘yxatining funksional 
imkoniyatlari qo‘shilishi bilan tashrif buyuruvchi 1-bobning kirish 
huquqlarini boshqarish ro‘yxatiga qo‘shilishi mumkin.