“Devon Am ir al-mulk” yoki “al-rasayi” davlat ahamiyatiga molik b o ig a n
rasmiy hujjatlarni tuzish bilan shug‘ullangan. Bundan tashqari, bu devon chet dav-
latlar bilan b o ia d ig an munosabatlami ham boshqargan.
“Sohib ash-shurat” devoni davlatning butun harbiy ishlarini, shu jum ladan,
am irning shaxsiy qo ‘shinini boshqargan. “ Sohib ash-shurat”ning maxsus yordam-
chisi - Aris b o ig a n . U mahkama va uning b o sh lig i amir qo‘shini xazinasi bilan
shug‘ullangan. Q o‘shim cha bir yilda to‘rt marta maosh to ia g an . Davlatni idora
etishda “sohib al-borid” devonining ahamiyati ham ju d a katta b o ig a n . Bu devon
davlat ahamiyatiga molik b o ig a n hujjatlarni va xabarlami yetkazish bilan shug‘ul-
langan. Devonning hamma shahar va viloyatlarda mahalliy mahkamalari b o ig a n .
27
“M uxtasiba” devoni bozorlam i, sotuvchilami, qadoqboshlam ing og‘irligi,
bozordagi m ollam ing narxini, sifatini nazorat qilgan.
Davlat xazinasining daromadlarini va xarajatlarini “mushrif” devoni nazo
rat qilgan. Bundan tashqari, “qozi az-ziya” va “vaq f’1 devonlari b o ig a n . “Qozi az-
ziya” devoni davlat yerlarini, “vaqf” devoni hadya etilgan yerlam i va musulmon
ruhoniylarining boshqa mol-mulklarini nazorat qilishgan.
Devonlarning aytarli hammasini viloyatlarda boshqarmalari b o ig a n . Devon-
lam ing viloyatlardagi boshqarmalari, bir tomondan, o ‘z devonlariga, ikkinchi to-
mondan, viloyat hokimiga bo‘ysunishgan. Bundan faqat “Sohib al-borid” devoni-
ning amaldorlari mustasno bo‘lgan.
Viloyat va tumanlar am ir tomonidan tayinlangan hokimlar tomonidan idora
qilingan. Odatda, bunday lavozim ga mahalliy boy zodagonlar tavsiya etilgan. So-
m oniylar davlatida musulmon ruhoniylarning ta ’siri nihoyatda kuchli b o ig a n . Ular
markaziy hokimiyat ishlarida ham faol ishtirok etganlar. Somoniylar davlatining
diniy hayotida hanifiylar mazhabligiga mansub ruhoniylar ham m a diniy lavozim-
lami o‘z q o ‘llariga olishgan. Ruhoniylarning boshlig‘i “ustod”, keyinchalik
“Shayx ul-islom” deb atalgan. “Ustod”dan so‘ng o ‘z lavozimi b o ‘yicha ruhoniylar
orasida “xatib” turgan. U jo m e’ masjidlarida ju m a nam ozida xutba o ‘qish huquqi-
ga ega b o ig a n . Bu davrda Buxoro Sharqdagi islom olamining eng nufuzli markaz-
laridan biriga aylanadi. Movarounnahrdagi dastlabki madrasalarning bu yerda bar-
po etilishi ham bejiz emas.
Soliq siyosati. Yer-suv m unosabatlari. M ulkchilik shakllari. Iqto va iq~
todorlar. Koranda-barzikorlar, ularning m ajburiyatlari. Shaharlarning rivoj-
lanishi. Hunarmandchilik. Savdo-sotiq ishlari. Savdo uyushm alarining tashkil
topishi. Karvon savdosi. Karvonsaroylar. Yer egaligining quyidagi shakllari
mavjud b o ig a n .
Mulki sultoniy - shaxsan am irga tegishli yer-suv, tegirmon, do‘konlar. Bu
mulkni qishloq chorikorlari ijaraga olganlar. Yana yer egaligining tom a (umrbod
berilgan yer), iqto (merosiy) turlari b o ig a n .
Xususiy shaxslarga tegishli mulk: hukmdor tabaqa xonadoni, dehqon-zo-
dagonlarga, sayyidlar, sipohsolor, badavlat savdogarlarga tegishli mulklar hisob-
langan. Shartli yer egaligi ham b o ig a n .
V aqf mulklari: diniy muassasalar va madrasalarga tegishli mulk. Bu mulkni
muassasa mutavallisi boshqargan.
Jam oa mulki: yaylov, tog‘ yonbagirlaridagi lalmi yerlar.
Xiroj hajmi shariat va davlat qonunlari asosida belgilangan. Somoniylarning
birgina Buxoro va Karmana viloyatlari xiroj idan tushgan daromadi 116866 dir-
hamni tashkil qilgan.
Somoniylar davrida yerlar qaytadan taqsim qilindi. Y er egalarining yangi
guruhi tashkil topdi. Ularning ko‘pi sipohiylardan chiqqan edi. Masalan, Alptegin-
ning Xurosonda va M ovarounnahrda 500 q ish lo g i b o iib , biror shahar yo‘q ediki,
unda uning qasri yo b o g i, yoxud karvonsaroyi b o im asa. Uning tasaruffida ming-
lab otlar va chorva mollari b o ig a n .
Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi nati-
jasida M ovaraunnahr va Xurosonda m a iu m barqarorlik qaror topdi. Bu holat
28
m amlakat iqtisodiy hayotiga katta ta ’sir ko‘rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik
va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Movarounnahr va Xuroson bu vaqt-
da Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o ‘lkalaridan hisoblangan. Tarix-
chilar va geograflar bu borada ju d a yaxshi ta ’riflar yozib qoldirganlar. U lar bu yer-
lar ju d a serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko‘plab qishloq va shaharlar borligi-
ni, aholi uchun kerakli ham ma narsalar mavjudligini zo‘r ehtiros bilan bitganlar.
Xuroson, ayniqsa, M ovarounnahr dehqonchilik oMkalari qatoriga kirgan. Bu
yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan. K o‘plab soy va dar-
yolardan chiqarilgan katta-kichik kanallar mavjud bo‘lgan. Buxoro vohasida Sho-
purkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Barj (Darg‘om), Barm-
sish, Buzmadisoy, Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlami suv bilan ta’min-
lagan. Bundan tashqari, bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg‘ona va
Shoshda ham boMgan. M anbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa M utasimga
(833-842) murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal qurilishiga yor-
dam so‘ragan. Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor
dehqonchilik ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Dalalarda bug‘doyning turli navlari, arpa, sholi va boshqa boshoqli ekinlar
ekilgan. Qishloq x o ‘jaligida paxta yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Paxta,
ayniqsa, Zarafshon, Qashqadaryo va Marv vohasida ko‘p ekilgan. Bog‘dorchilik
ham yaxshi rivojlangan. B og‘larda olma, shaftoli, nok, behi, anor, anjir, yong‘oq
kabi turli mevalar yetishtirilgan. Uzum yetishtirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ayniq
sa, Samarqand, Marv, Hirotda yetishtirilgan uzumlar ju d a qadrlangan. Umuman,
Xuroson va M ovarounnahming mevalari o ‘zining turli navlari va yuqori sifatliiigi
bilan butun Sharqda dong taratgan. Juda ko‘p quruq m evalar Yevropaning turli
shaharlarigajo‘natilgan.
Umuman, somoniylar davrida Xuroson va M ovarounnahr qishloq xo‘jaligi-
ning turli tarmoqlari, xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davri
da dehqonchilik bilan bir qatorda, hunarmandchilik ham keng sur’atlar bilan tarqal-
gan. Shahar aholisining k o ‘p qismi hunarmandchilikning turli sohalari bilan mash-
hur bo iish g an . M anbalarda qayd qilinishicha, Movarounnahrda, ayniqsa, to ‘qima-
chilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerlarda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman
gazlam alar o ‘zining yuqori sifatliiigi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib tur-
gan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vador va Surxondaryodagi Darzangi
to ‘qim achilarining mahsulotlari faqatgina Movarounnahr va Xurosondagina emas,
balki Iroq, Eron va H indistonda ham m a’lum bo‘lgan. Xususan, Narshaxiyning yo-
zishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Sharq bozorida ehtiyoj ju d a katta
b o ig a n . Ibn Xavqal va M uqaddasiyning qayd etishicha, Vadorda tayyorlangan yu
qori sifatli gazlamalar aholining yuqori tabaqalari orasida ju d a qadrlangan. Bu gaz-
lamalardan, asosan, amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar o‘zlariga liboslar tik-
tirganlar. Vador gazlamasi, hatto Xuroson parchasi ham deb atalgan. Gazlamalar-
ning turli navlari, bundan tashqari, Keshda, Nasafda, Dabusiyada va k o ‘pgina
boshqa shaharlarda ham tayyorlangan.
K ulolchilik ham somoniylar davrida o ‘z taraqqiyotining eng yuqori bosqich-
lariga ko ‘tarilgan. Kulolchilik charxini yanada mukammallanishi natijasida idish-
lami bezashda sirlardan foydalanishni kashf etilishi bu borada katta yutuq bo ‘ldi.
29
N atijada idishlami turlari ham, shakllari ham ko‘paydi. Ularning sifati keskin dara-
jad a oshdi. Idishlar turli rangdagi sirlar bilan bezatila boshlandi. M anbalarda qayd
qilinishicha, ayniqsa, Samarqand, Binkat va M arv kulollari tayyorlagan idishlar
o ‘zining bejirim shakli, yuqori sifati, ajoyib va nafis naqshlari bilan ajralib turgan.
Epigrafik naqsh bilan bezatilgan turli-tuman idishlar ayniqsa, diqqatga molikdir.
Shu davrga oid shaharlarda olib borilgan arxeologik izlanishlarga qaraganda, ku-
lollar shaharlarda mahalla-mahalla boMib yashaganlar. Mana shunday mahallalar
Samarqandda, Marvda, Axsikatda, Term izda ochib o ‘rganilgan.
Bu davrda shishasozlik ham keng rivojlangan. 0 ‘rta Osiyo shishasozlari turli
shakldagi katta-kichik shisha idishlami tayyorlaganlar. Idishlar, asosan, ko'kim tir
va shaffof rangdagi shishalardan tayyorlangan. Ularning m a’lum qismi naqshlar
bilan bezatilgan. Shishasozlarning ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykand kabi
shaharlarda ochib o‘rganilgan. 0 ‘rta Osiyo shishasozlarining m ahsulotiga boshqa
o ‘lkalardaehtiyoj katta bo‘lgan.
Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham katta yutuqlar qo‘lga kiritil-
gan. Yozma manbalar va olib borilgan arxeologik qazish ishlarga qaraganda bu
davrda kon sanoati taraqqiyotida katta o ‘zgarishlar ro ‘y bergan. Bu davrda Badax-
shonda kumush, oltin, billur, lojuvard kabi qimmatbaho metall va toshlar qazib
olish davom etgan. Ustrushonaning Mink tumanida katta miqdorda tem ir rudasi,
Buttam da oltin, kumush, mis va boshqa metallar, Tuzkon koMida tuz, Farg‘onadagi
Nokad degan joydan oltin, kumush, Isfara yaqinida toshko‘mir qazib olingan. Far-
g ‘onada neft ham borligi yozm a manbalarda qayd qilingan.
0 ‘rta Osiyoda somoniylar davrida qog‘oz ishlab chiqarish ham yaxshi rivoj
langan. Q og‘oz ishlab chiqarish bo‘yicha eng yirik markaz Samarqand bo‘lib, un-
dagi qog‘ozlarning mahsuloti faqat 0 ‘rta Osiyo yoki Sharqda emas, balki Yevro-
pada ham mashhur boMgan. Samarqand qog‘ozining olti navi m anbalarda qayd qi
lingan.
Yuqorida qayd qilingan hunarmandchilik turlaridan tashqari, somoniylar
davrida 0 ‘rta Osiyoda toshtaroshlik, zargarlik, duradgorlik kabi sohalar ancha rivoj
topgan. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatnig paydo boMishi dehqon-
chilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlam ing taraqqiyoti, o ‘z navbatida,
ichki va tashqi savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo,
shahar va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan, shahar va
qishloqlarni qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivoj-
landi.
Y ozm a manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va
hatto qishloqlarda bo‘lgan. Ayniqsa, karvon y o ila ri bo‘ylab joylashgan, shaharlar
da bir nechtadan bozorlar boMgan. Buxoro, X o‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot,
Marv, N ishopur shaharlaridagi bozorlar katta va ju d a gavjum boMgan. Istahriyning
yozishicha, Samarqandda Movarounnahrning bosh bozorlari joylashgan. Bu yerga
hamma yerdan savdogarlar kelgan. M ovarounnahrda tayyorlangan mahsulotlarning
katta qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin boshqa oMkalarga tarqalgan.
Ichki va tashqi savdoda ayrim kichik shaharlam ing ham o‘rni katta boMgan. Bu
borada Poykand shahri muhim ahamiyat kasb etadi. M anbalarda yozishlaricha, bu
shaharda somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo ‘yidagi oMkalar
30
va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib boiisligan. Slialmr hok i in lari savdogarlar uchun
ham m a shart-sharoitlarni tug'dirib berishga Imrnkal qilganlar. Shaharda o ‘nlab kar-
vonsaroylar mavjud b o ig a n , ular bo/oi>',a yaqin joylarda joylashgan. Savdo rasta-
lari karvonsaroyning o'zid a ham bo‘lgan. Karvonsaroylar y o ila rd a ham qurilgan.
Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini qondi-
rishga qaratilgan. Hunarmandlar o ‘z mollarini sotib oziq-ovqat mollarini xarid qi-
lishgan, o ‘z navbatida, dehqonlar hunarmandchilik mollarini xarid qilishgan. 1X-X
asrlarda O 'rta Osiyoning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq katta ahamiyatga ega edi.
Bu borada ko‘chmanchilar bilan chegaradosh b o ig a n shaharlam ing ahamiyati kat
ta b o ig a n . K.o‘chnianchilar shaharlarga kelib, dehqonchilik va hunarmandchilik
mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlarini sotgan-
lar.
0 ‘rta Osiyolik savdogarlar o ‘z mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan dav-
latlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg‘oriyaga, Xitoy va Hindistonga olib borib sot-
ganlar. 0 ‘rta Osiyodan Xitoy bilan 0 ‘rta Yer dengizini birlashtiruvchi va Janubi-
Sharqiy Yevropaga olib boruvchi karvon yo ‘llari o‘tgan. Ayniqsa, 0 ‘rta Yer dengi-
zi bilan bog‘lovchi karvon y o ‘li ancha gavjum bo‘lgan. Bu y o ‘l Bag‘dod, Hama-
don, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona,
Choch, Bolasog‘un orqali Xitoyga olib borgan. Xitoyga 0 ‘rta Osiyodan otlar va
shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlam alar keltiril-
gan. Xazar, B ulg‘or va Rus yerlariga 0 ‘rta Osiyodan quruq mevalar, turli-tuman
gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. 0 ‘z navbatida, janubi-sharqiy Yevro-
padan 0 ‘rta Osiyoga m o‘yna, mis, teri, qoramol, qullar keltirilgan. Janubi-sharqiy
Yevropa bilan bo'lgan savdo aloqalarida xorazmlik savdogarlam ing o‘mi katta
b o ig a n .
Xorazmshohlar davlati. Undagi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot
Xorazm somoniylar davrida ularga tobe edi. X asr oxiri va XI asm ing bosh-
lariga kelib Xorazm hokimi M a’mun I va uning o‘g i i Ali ibn M a’mun somoniylar
davlati tugaganidan so‘ng, mustaqil davlat tuzishga harakat qilib ko‘rdilar. Lekin
M ovarounnahrdagi qoraxoniylar va Xurosondagi g ‘aznaviylar davlati oldida Xo
razm davlati ju d a kuchsiz bo‘lib, k o ‘p hollarda Mahmud G ‘aznaviy va uning o ‘g ‘li
M a’sudga qaram edi. G ‘aznaviylar davlatining inqirozi va X urosonda saljuqiylar
hukmronligi o ‘m atilgandan keyin Xorazm dastlabki yillarda mustaqil siyosat olib
borishga harakat qilgan b o isa -d a , tez orada saljuqiylarga qaram davlatga aylandi.
Sulton Otsizning mustaqillik uchun sa’y-harakatlari. Xorazm ning mus
taqil davlat sifatida shakllanishida ko‘p xizmat qilgan hukmdor Qutbiddin M uham
mad Otsiz (1127-1156) bo‘ldi. Saljuqiy Sulton Malikshoh davrida Xorazmni
hukmdori b o ig a n Anushteginning nevarasi Otsiz o ‘zi tobe b o ig a n Saljuqiy sul-
tonlarining har bir xatosidan ustalik bilan foydalandi. Ayyor, diplom at va mohir
sarkarda b o ig a n Otsiz mustaqil tashqi siyosat olib bordi. U Xorazm yerlarini an
cha kengaytirib, Sirdaryoning quyi oqimi yerlarini, M angishloqni bosib oladi.
Shundan so‘ng u bir necha bor (1138, 1141, 1142, 1147-1148) Sulton Sanjarga
qarshi isyon qildi va m agiu b iy atg a uchrab, saljuqiylarga butunlay tobe b o iib qol-
31
di. Lekin shunga qaramasdan, u Xorazmni mustaqilligi uchun mustahkam asos ya-
rata oldi. Sulton Sanjam ing o'lim idan so‘ng (1157) saljuqiylar davlati deyarli yo ‘q
b o id i va Xorazmni mustaqil davlat sifatida siyosat olib borish uchun keng yo‘l
ochildi. M uhammad Otsizning oMimidan so‘ng o ‘g ‘li Elarslon taxtga o ‘tirdi. U ota-
siga qaraganda ancha qulay vaziyatda davlatni boshqardi. Xurosondagi voqealar-
dan foydalanib, u Kaspiy bo‘yidagi Dehiston hududlarini bosib olishga erishdi. El
arslon otasi davrida Xorazm ning bo‘ysundirilgan ko‘chmanchi turkman va qipchoq
qabilalari yordamida M ovarounnahming ichki ishlariga ham tez-tez aralasha bosh
ladi. 1158-yilda u katta qo‘shin bilan M ovarounnahrga bostirib kirdi. Bu vaqtda
qoraxitoylarga vassal bo ‘lgan qoraxoniylar ko‘chmanchi qarluq qabilalari bilan
jang olib borishayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib
borgan janglarda yordam berdi. Lekin qoraxitoylar qo‘shinlari yordamga yetib ke-
lishi bilan Elarslon Xorazm ga qaytishga majbur bo‘ldi. U bir necha marta Xuro-
songa yurish qilgan b o ‘lsa-da, muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171—1172-yillarda
qoraxitoylarning katta qo‘shini Xorazmshohning oMponini o ‘z vaqtida to ‘lamayot-
ganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qildi. Elarslonning buyrug‘i bilan
Sirdaryodagi katta to ‘g ‘on buzib tashlandi va katta maydon suvga bostiriladi. Bu
qoraxitoylar qo‘shini yurishini qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganch
(Urganch)ni talon-taroj qilishdan saqlab qoldi.
Lekin qoraxitoylarning bu bosqini davrida Elarslon vafot etdi. Undan keyin
Xorazm taxtini uning kichik o ‘g ‘li Sultonshoh egallaydi. Sulton Takash faoliyati
va xorazm shohlar davlatining yuksalishi. A rslonning katta o ‘g ‘li Alouddin Ta
kash qoraxitoylar yordam i bilan ukasi Sultonshohdan taxtni tortib olishga erishdi.
Sultonshoh Xurosonga qochishga majbur b o id i. Shundan so‘ng Alouddin Takash
(1172-1201) Xorazm da mahkam o ‘m ashib, qoraxitoylarga va’da bergan oMponni
to ‘lashdan bosh tortadi. Unga javoban qoraxitoylar X orazm ga yana yurish qiladi-
lar, lekin m uvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga bir kichik qo‘shin
qodirib o ‘zlari orqaga qaytadilar. Sultonshoh esa qo‘shin bilan M arv shahrini, Se-
raxs v a Tusni egalladi.
Q oraxitoylarning muvaffaqiyatsiz yurishlaridan keyin, Takash o ‘z davlatini
yanada mustahkamladi. Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurish-
lar uyushtirdi. U M ovarounnahm i egallay olmagan b o isa -d a , lekin Xurosonni bir
necha tumanlarini bosib oldi. Lekin Xorazmshoh Takashning Xurosonda kuchli va
xavfli raqibi bor edi. B u tobora kuchayib borayotgan G ‘uriylar davlati edi. G ‘ur vi-
loyati hozirgi A fg‘onistondagi Gerirud daryosi bo‘yida, Hirotdan Balxgacha, Qo-
buldan G ‘aznagacha ch o ‘zilgan viloyat boTib, bu yerda, asosan, forsiy qabilalar
yashagan. So‘nggi Saljuqiylar davrida G ‘ur viloyati o ‘z mustaqilligini ancha m us
tahkamladi.
Xorazm shoh-anushteginiylar davlatining o‘rta asr Sharqida tutgan o ‘r-
ni. 1150-1151-yillarda g ‘uriylar hokimi Alouddin G ‘aznaviy sulosasi sultoni Bah-
romshoh ustidan g ‘alaba qozonib, G ‘azna shahrini vayron qilgan edi. G ‘aznaviy-
larga so‘nggi zarbani 1 1 8 6 -1 187-yiIlarda G ‘uriylar hokimi G ‘iyosiddin M uham
mad berdi. Shundan s o ‘ng G ‘uriylar hozirgi A fg‘onistonni ham da Tojikiston va
0 ‘zbekistonning janubiy hududlarini ham m a’lum vaqt egallab turdilar. Xurosonda
Saljuqiylam ing kuchsizlanganidan foydalanib, G ‘uriylar sultoni G ‘iyosiddin Mu-
32
hammad 1175-yilda Hirotni egalladi va Xurosonning markaziy hududlariga hujum-
lar uyushtirib turdi. Qoraxitoylaming vassali hisoblangan Xorazm shoh Takash esa
Xorazmni qoraxitoylar qoMidan qutqarish uchun katta kuch sarflashga majbur bo‘l-
di. Faqat XII asrning 80-yillarida u Xurosonning ba’zi bir hududlarini qo‘lga kirit-
di. 1187-yilda u Nishopurni, 1192-yilda Ray shahrini, 1193-yilda Marv shahrini
egalladi. Bag‘dod xalifasi N asr (1180-1225) va G ‘arbiy Saljuqiylar sultoni Tug‘rul
II o'rtasidagi nizodan foydalanib, Takash qo‘shinlari 1194-yilning mart oyida
T ug‘rul II ga qarshi urush ochdi va uni yengib, Hamadon shahrini egalladi. Tug‘rul
II csajangda o'ldirildi.
Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan Xalifa Nasr
qo'shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196-yilning iyul oyida xorazmliklar xalifa
qo'shinlarini yengdilar. Shu tariqa, Eronning katta qismi xorazmshohlar qo‘liga
o ‘tdi va davlati, hududi birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm davlati endi
Bag‘dod xalifasiga tegishli joylar va g ‘uriylar bilan chegaradosh boMib qoldi.
1200-yilda Takash vafot etdi va shundan keyin Iroqda xalq qo‘zg‘oloni ko‘tarildi.
Bu yerdagi Xorazm q o ‘shinlarining katta qismi qirib tashlandi, qolganlari Xuro-
songacha kelishga majbur b o ‘ldi. Xorazmshohlar ichida Takash - eng talantli lash-
karboshi va hukmdor edi. U ju d a og‘ir vaziyatda Old Osiyo va 0 ‘rta Osiyoning
katta qismini birlashtirib qudratli davlat tuzishga muvaffaq bo‘ldi.
Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o ‘zining xotini Turkon xotun
mansub bo‘lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar berdi. Ularni doimo qo‘l-
lab-quw atladi. Turkon xotunning davlat ishlariga aralashuvi Xorazmdagi ichki ni-
zolarini kuchayishiga olib keldi. Takashning oMimidan keyin Xorazm taxtiga uning
o ‘g i i Alouddin Muhammad o ‘tirdi (1200-1220). 1203-yilda Muhammad qoraxi
toylam ing yordami bilan Xurosonni butunlay bosib oldi. Hirotni va yaqin atrofla-
rini egalladi, 1207-yilda u o ‘z poytaxtiga qaytib, M ovarounnahrni bosib olish
uchun tayyorgarlik ko ‘ra boshladi. Shu yilning o ‘zidayoq M uhammad Movaroun-
nahrga katta kuch bilan harbiy yurish boshladi. Buning sababi Buxoroda ko‘taril-
gan xalq qo‘zg‘oloni edi. Bu qo‘zg‘olon 1206-yilda Buxoro sadri (hokimi) Mu
hammad ibn A bdulazizga qarshi qaratilgan edi. Buxoro sadrlariga xos barcha yo-
mon xislatlar bu odamda mujassam edi. U xalqdan katta soliqlar olib ularni shaf-
qatsizlarcha ezar edi. U diniy rahbar bo‘lishiga qaramasdan aysh-ishratga, ovga
mukkasidan ketgan edi.
Buxoroda uning zulmiga qarshi xalq harakatining asosiy kuchlari shahar hu-
narmandlari edi, qishloq aholisi - dehqonlar bu harakatni qo‘llab-quvvatladi. Bu
qo‘zg‘olonning boshlig‘i qalqon yasovchi ustaning o ‘g ‘li M alik Sanjar ismli shaxs
edi. Q o‘zg‘olonchilar sadr M uhammadni quvib chiqardilar. U qoraxitoylardan yor-
dam so‘radi. Lekin Xorazmshoh Muhammad qoraxitoylardan oldinroq harakat qi-
lib, Buxoroni bosib oldi va shu tariqa, Movarounnahrni Xorazm tarkibiga qo‘shib
olish boshlandi. Q o‘zg‘olonchilam ing boshlig‘i Malik Sanjar Urganchga olib ke-
tildi.
Movarounnahr xalqi Xorazmshohni qoraxitoylar zulmidan qutqaruvchi kuch
sifatida qarshi oldi. M uhammad Xorazmshoh qoraxitoylam ing vassali bo‘lgan Sa
marqand hokimi (qoraxoniylar sulolasidan) Usmon bilan do‘stona munosabat o ‘r-
natdi. Bu esa qoraxitoylaming Samarqandga yurish qilishiga olib keldi va ular sha-
33
harni bosib oldilar. Bu vaqtda m o‘g ‘ul qabilalaridan biri b o ig a n naymanlar qora-
xitoylam ing Yettisuvdagi yerlariga bostirib kirdilar. Shuning uchun qoraxitoylar
shoshilinch ravishda orqaga qaytishga majbur bo‘Idilar. Q oraxitoylam ing qiyin ah-
volga tushib qolganidan foydalangan X orazm shoh Samarqandni egallab (Usmon
uning vassaliga aylandi) qoraxitoylar ustiga yurish qildi va Talas vodiysida 1210—
yilda qoraxitoylar q o ‘shini ustidan g ‘alaba qozondi. Bu g ‘alaba tufayli Muhammad
X orazm shohning ahvoli ancha mustahkamlandi. Samarqand hokimi Usmon Xo-
razmshohning to ‘liq vassaliga aylandi va uning kuyovi bo‘ldi.
Soliqlarning haddan tashqari oshib ketganligidan norozi bo‘lgan Samarqand
xalqi 1212-yilda q o ‘zg‘olon ko‘tardi. Katta q o ‘shin bilan Xorazmshohning o ‘zi Sa-
m arqandga kirib borib, qo‘zg‘olonchilardan shafqatsizlarcha o ‘ch oldi va kuyovi
Usmonni ham o ‘ldirdi. Shundan so‘ng u Movarounnahrdagi vaziyatni o‘z foydasi-
ga hal etish uchun Farg‘onani Usmonning ukasi Qodirdan tortib oldi. 0 ‘zgan shah-
rini ham egalladi va shu tariqa, qoraxoniylar sulolasi butunlay tugatildi. Qoraxitoy
lar sulolasini esa ko‘chmanchi naymanlar Quchluq rahbarligida tugatdilar. Xo
razmshoh 0 ‘rta Osiyoni butunlay egallagandan so‘ng, G ‘arbga yurish qildi va tez
orada Eron va A fg‘onistonni bosib oldi. Hatto Bag‘dod xalifasini ag‘darishga uri-
nib ko‘rdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |