Eftaliylar. 0 ‘rta Osiyoda eftaliylar davlatining shakllanishi, uning hu-
dudiy chegarasi. U lam ing etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy
m anbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Martselin (IV
asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar
Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), Xitoy solnomalaridan Beyshi (VI asr) ber-
gan m a’lumotlar shular jum lasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida “i-
da”, “yeda”, arm anlarda “ idal”, “tetal”, xeptal, arablarda “haytal”, Suriya va lotin
manbalarida ’’eptalit”, “eftalat”, “abdal” deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar
har bir til va yozuvning o ‘ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va Vizanti
ya tarixchilarining aksariyati eftaliylami turkiy qabila - massagetlaming so‘nggi
bo‘g ‘inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. Feofan Vizantiyskiy eftallar nomini
V asrning ikkinchi yarm ida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan
bogiaydi. Biroq nim a b o ig a n d a ham shu narsa haqiqatki, eftaliylar Turkiston
mintaqasida ko‘pdan buyon yashab kelgan tub joy, yerli qavmlardandir. Eftaliylar
hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457-yilda Chag‘oniyon (hozirgi Surxon yerlari),
Toxariston va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysundiradi. S o'ngra eftaliylar Sug‘dda ham
mustahkamlanib oladi. U lar ko‘p o ‘tmay o ‘z hududiy yerlarini kengaytirishda da-
vom etib, Kobil va Panjob vodiysini, shuningdek, Kuchu, Koshg‘ar va X o‘tonni
(Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular a w a ld a kushonlar saltanati egalla-
gan hududlami birin-ketin qo‘lga kiritib, o ‘z siyosiy hokimiyatini kuchaytirishga
erishadilar. U lar tuzgan qudratli davlat 0 ‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston,
Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eron hududlariga ham yoyilgan edi. Eftaliylar davri-
ning yirik madaniy markazlari Poykand, Varaxsha va Balx shaharlari bo ig an .
Davlat tepasida podsho turgan (manbalarda u “sho”, y a’ni shoh deb atalgan).
Shunday qilib, Eftaliylar 0 ‘rta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va
Sharqiy Turkiston xalqlarini yagona davlatga birlashtirib, o‘z o ‘tmishdoshlari (ku
shonlar) siyosatini davom ettirganlar.
9
Eftaliylar va Eron sosoniylari. Sharqiy Eron va Shimoliy Hindistonning
eftaliylar davlatiga qo‘shib olinishi. Eftaliylar bir necha bor o ‘zlarining eng
kuchli raqibi Eron sosoniylari bilan ham urushlar olib boradilar. Xususan, Eron
shohi Pero‘z bilan b o ‘lgan urushlarda ularning qo‘li baland kelib, Eron hukmdori
ikki bor asirlikka tushadi. Katta to ‘lov v a majburiyatlar evaziga arang qutulgan Pe-
ro‘z o ‘g ‘li Kubodni uzoq m uddat eftaliylarga garovga berishga majbur b o iad i.
Pero‘zning 484-yildagi uchinchi urushi sosoniylar shohining halokati bilan tugay-
di. Eftaliylar Marvni egallaydi, Eron ustiga og‘ir o ip o n yuklanadi. Pero‘zdan
so‘ng hokimiyatga kelgan Kubod (488-531) davrida ham Eron eftaliylarga xiroj
to ia sh g a majbur b o ig a n . VI asr boshlariga kelib eftaliylar davlati shu qadar ku-
chayib ketadiki, ular 502-yilda Vizantiyaga ham yurish qilib unga katta talofat yet-
kazadilar. 506-yilda ikki o ‘rtada tuzilgan sulx shartnomasi bo‘yicha eftaliylar Vi-
zantiyadan katta miqdorda o i j a olib qaytganlar. Kubodning o ‘g i i Xusrav I Anu-
shirvon ham 554-yilga qadar eftaliylarga har yili xiroj to ia b turgan. Keyinroq,
Turk xoqonligining eftaliylarga bergan kuchli zarbasi natijasidagina Eron eftaliylar
ta ’siridan qutulishga muvaffaq b o ig a n . Eftaliylar davrida davlat yakka hukmdor
tomonidan boshqarilgan, biroq taxt otadan bolaga meros b o iib qolmay, sulolaning
eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Mamlakat hududlari markaziy hokimiyat
noiblari orqali idora etilgan. Davlatni boshqarishning o ‘ziga xos qonun-qoidalari
b o ig a n . M amlakat lashkarini, asosan, otliq askarlar tashkil etgan.
Eftaliylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Savdo. Hunarmandchilik.
Chorvachilik.Eng boy zodagonlar doimiy hamroh sifatida 20 va undan ortiq do‘st-
larga ega b o iishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo‘yicha, uning do‘stlari ham
tirikligicha qabrga qo‘yilgan.
Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq b o ig a n . 0 ‘g‘rilik qilgan shaxs
kim b o iishidan qat’iy nazar, boshi kesilgan. 0 ‘g ‘irlangan mol-mulk miqdoridan
qat’iy nazar, o ‘n barobar qilib undirib olgan. Eftaliylar kuchli qo'shinga ega bo‘-
lishgan. Lashkarning asosiy qismini suvoriylar tashkil etgan. Suvoriylar, asosan,
gurzi va qilich bilan qurollanganlar. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham
ta’riflashgan. Bu davrda otliq qo‘shin asosiy ahamiyat kasb etgan.
V -V I asrlarda dehqonchilik vohalarida eftaliylaming oiroqlashuvi kuchaya-
di. Buning oqibatida esa obikor yerlarga b o ig a n muhtojlik ortadi. Kichik-kichik
sug‘orish kanallari qazib chiqarilib, minglab gektar yangi yer maydonlari o ‘zlashti-
riladi. Sug‘orish texnikasi takomillashadi, shohariqlar chuqurlashib, yer-suv va ser-
shoha sug‘orish tarm oqlariga aylanadi. Hozirgi vaqtda ham mavjud b o ig a n Zog‘a-
riq, Bo‘zsuv, D arg‘om kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoq-
laridan b o ig a n .
Shuningdek, tog1 oldilariga suv chiqarish uchun suv chiqarish asboblaridan
keng foydalanilgan. Yangi o ‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlaming qalin va
katta-katta xom g ish td a n urib chiqilgan ham da mustahkam asos (fundament) usti
ga qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning
to ‘rt burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devor-u y o ila ri bir necha
qator kamondan o ‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta ’minlangan. Qalin mudofaali
qo‘rg‘onlar ilk o ‘rta asrning o ‘ziga xos m e’morchilik namunalaridan b o iib , Nah-
shab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron, Xorazmdagi
10
Fir qal’asi shular qatoridandir. Vohalami tashqi dushmandan himoya qilish maqsa-
dida bir necha chaqirimlab, uzunlikdagi qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand
vohasidagi 12 ta darvozaga ega b o ig a n “Devori qiyomat”, Buxoro vohasidagi
uzunligi 336 kilometrli “Kampirak”, Toshkent vohasidagi “Kam pirdevor” isteh-
kom devorlari shular jum lasidandir.
Bu davr m e’m orchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli b o ig a n . Qasr-
lar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha
xonadan iborat b o ig a n . V asrdan saroy, qasrlar qurilishida paxsa va xom g is h t bi
lan bir qatorda pishiq g is h tla r ham ishlatilina boshlangan. Saroy va ibodatxonalar
devorlari, odatda, rangdor tasvirlar bilan bezatilgan. Sunday tasviriy san’at namu-
nalaridan biri Bolaliktepa (Surxondaryo) qasri devorlarida qayd etilgan. Bu nodir
tasviriy san’at asarida bashang kiyingan ayol va erkaklarning ziyofat tasviri tushi-
rilgan rasmlar katta did va m ahorat bilan ishlangan. Shu davr moddiy madaniyat
yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a xarobasini ham ko‘rsatish mumkin.
Bu qal’a o ‘zining istehkom devoriga ega b o iib , qal’a ichidagi to ‘g ‘ri yo‘naltirilgan
ko'chalar shahami 10 ta m avzega b o iib turgan. Shaham ing shim oli-g‘arbiy qis-
m ida ko‘tarm a supa ustiga xom g ‘ishtdan saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi
b o ig a n . Shuningdek, 100 ga yaqin turar joy, xo'jalik binolari, 8 ta saroy zali xaro-
balari, qadimgi xorazmiy yozuvidagi 80 tadan ortiq hujjatlar topilgan.
Eftaliylar m e’m orchiligining ajoyib namunalaridan biri Buxoro yaqinidagi
Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan kvadrat shakldagi tepa ustiga qurilgan. De
vorlari ganch qilinib, devoriy suratlar bilan bezatilgan. X onalar keng-keng b o iib
qalin devorlar bilan bir-biridan ajralib turgan.
Tadqiqotchilaming fikricha, V I-V II asrlarda bu yerda buxorxudotlaming qa-
rorgohi b o ig a n . Shuningdek, Toshkent vohasidagi Oqtepadan, Jo‘nariq yaqinidan,
Poykentdan va boshqa bir qator joylardan eftaliylar davri yodgorliklari topib tadqiq
qilingan.
Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivoj topgan. Ayniqsa, kulolchilik,
shishasozlik, chilangarchilik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari rav-
naq topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy “kamoni chochiy” nomi bilan mashhur
b o ig a n . Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida Riv-
dod, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romiton, Varaxsha, Poykand kabi savdo hunar
mandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim m aium otlarga ko‘ra, Poykand shahri ef-
talitlam ing poytaxti b o ig a n (xitoyliklar uni Bi deb, arablar keyinchalik, “Madinat
ut-tujjor” deb atashgan). Poykand shahri, ayniqsa, zirhli p o ia t qurollar ishlab chi
qarish bilan ham mashhur b o ig a n . Shuningdek, shu davrda rangli oynalar ishlab
chiqarish ham keng tarqalgan. Eftaliylar xalqaro savdo sohasida Eron, Vizantiya,
Hindiston, Xitoy bilan savdo-sotiq munosabatlarini olib borishgan.
Eftaliylar “Ipak y o ‘1” savdo y o iin i nazoratda tutishga harakat qilganlar, Ipak
y o i i savdosida, umuman, savdogarlar ichida so‘g ‘diylar yetakchi o ‘rinni egallash-
gan edi. Bu paytda 0 ‘rta Osiyodan oltin, kumush, Badaxshon la’li, rangli shisha va
shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, q o rak o i, zotdor tulporlar olib chi-
qilib savdo qilinardi.
A w a l boshda, eftaliylar sosoniylardan b o ig a n Varaxran V va Perozning ku
mush tangalaridan o ‘zaro savdo-sotiqda foydalanar edilar. Keyinchalik, eftaliylar
11
Eron shohi Varaxran V Bahrom go‘r tangalariga taqlid qilgan holda kumush tanga-
lar zarb qildilar. Bundan tashqari, Buxoro, Poykand, Samarqand, Xorazmdagi ma-
halliy hokim lar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar ichki savdoda keng muoma-
lada b o ig a n .
Yerga egalik munosabatlari va tabaqalanish, dehqonlar, kashovarzlar
va kadivarlar. U lam ing turmush tarzi va jamiyatda tutgan o ‘rni. Ilk o ‘rta asr-
lardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o ‘zgarishlar yuz berdi. Vohalarda yirik
sug‘orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o‘zlashtirish ishlari kengayib bordi.
Yangi yerlarni o ‘zlashtirish ishlariga urug‘ boshliqlari, qishloq oqsoqollari bosh-
chilik qiladi. Shu boisdan ular o ‘zlashtirilgan yerlarni katta qismini, sug‘orish in
shootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa, katta yer egaligiga asoslangan
m ulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik
qila boshlaydilar. 0 ‘sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning sha-
harlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo‘rg‘onlari b o iib , xizm atkor-cho‘ri-
larga qo‘riqlovchi chokarlarga ega b o ig a n . V asrda obikor yerlam ing asosiy qismi
hali qishloq jam oalarining q ara m o g id a edi. Qishloq jam oalarida yashab yer va
suvdan iborat umumiy mulkda o ‘ziga tegishli yerlari b o ig a n erkin ziroatchilar ka
shovarzlar deyilar edi. Ulam ing bir qismi o‘ziga tegishli yerlaridan dehqonlar foy-
dasiga mahrum b o iib , bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Kashavarzlar
dehqonlar yerida ijarador b o iib ishlashga majbur b o ia d i, dehqonlarga qaram ta-
baqaga aylanib boradilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga b o iin a d i.
•E n g asosiy o'zgarish - yerga egalik qilish munosabatlarining vujudga keli-
shi.
•Y irik mulkdorlar - dehqon xo‘jaliklari salm ogining kuchayishi.
•U larga qaram - ijarador — kadivarlar tabaqasining ortib borishi.
Eftaliylar davrida madaniyat, diniy e ’tiqodlar. Varaxsha shahri obidalari,
Termiz yaqinidagi Bolaliktepadan topilgan saroy, uning devorlariga ishlangan be-
takror tasvirlar, o ‘ymakorlik va ganjkorlik namunalari - bular ajdodlarimiz yuksak
badiiy mahoratidan yorqin dalolatdir. Bu davm ing moddiy madaniyatiga oid yod-
gorlik sifatida Xorazmdagi Tuproqal’a to ‘g ‘risida bir qadar m a iu m o t keltirib
o ‘tish joizdir. Uning tuzilishi to ‘g ‘ri burchakli b o iib (500x360 m), gumbazsimon
y o ia k li va burjli mudofaa devori bilan o ‘ralgan. Devom ing janubiy qismidagi dar-
vozadan ibodatxonaga tom on asosiy k o ‘cha o ‘tgan. K o‘ndalang tushgan ko‘chalar
shahami 10 ta mavzega b o ig a n . Tuproqqal’aning shimoliy-g‘arbiy qismida max
sus ko ‘tarm a supa ustiga xom g ‘ishtdan saroy qurilgan. U nga yonma-yon ark bino-
si joylashgan. Bundan tashqari, 100 ga yaqin turar joy, xo‘ja lik binolari va 8 ta sa
roy zali mavjud b o ig a n . Q al’aning janubi-sharqiy burchagidagi 4 ta xonada teri va
yog‘ochga yozilgan qadimgi Xorazm yozuvidagi 80 dan ortiq hujjatlar topildi.
V -V I asrlarda diniy e ’tiqod va ta sa w u r bilan uzviy b o g iiq b o ig a n tasviriy
san’at-koroplastika-ma’budalam ing sopol haykalchalarini yasash va ularga topi-
nish keng yoyiladi. Sopol haykalchalar hududlarga ko‘ra turlicha b o iib , kiyim-ke-
chaklari, yuz siymolari, taqinchoqlari jihatidan ham bir-biridan farqlangan.
Ulkan hududdagi eftaliylar davlati ju d a ko‘p xalqlami o ‘zida birlashtirgan-
ligi sababli undagi diniy e ’tiqodlar ham turlicha b o ig a n . So‘g ‘dda zardushtiylik
keng tarqalgan b o is a , Tohariston va Sharqiy Turkistonda buddizmga e ’tiqod qi-
luvchilar ko‘pchilikni tashkil etgan. Shaharlarda xristian va yahudiy jam oalari ham
mavjud edi. M oniylik va M azdak ta ’limoti tarafdorlari ham paydo bo‘layotgan edi.
Zardushtlar Nohid, Mitra, Siyovush kabi mahalliy m a’budalarga ham sig‘inganlar,
N avro‘z kuni Buxoro otashparastlarlari Siyovush qabri ustida xo‘roz so‘yib, qur-
bonlik qilar edilar. Janubda buddizmning ta ’siri ko‘proq b o ‘lgan edi.
Chorvador aholi turkiycha so‘zlashar, turkiy til tobora ko‘proq yoyila bosh-
lagan edi. 0 ‘troq aholining katta qismi so‘g ‘diy tilida so‘zlashar edilar. So‘g ‘diy
tili va yozuvi Yettisuv, Farg‘onadan o‘tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib boradi.
Uning xususiy so‘g ‘d-“samarqand usuli” keng yoyilgan edi. Bundan tashqari, xo-
razm, kxaroshtiy, buxoro yozuvlari ham mavjud b o ig a n . Eftaliylar yozuvi baqtriya
yozuvi asosida paydo b o ig a n . Syuan Szanning yozishicha u 25 ta harfdan iborat
b o iib , xat chapdan o ‘ngga qarab ko ‘ndalangiga yozilgan. Bunday yozuv namuna-
lari Zangtepa, Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan, KofirqaPadan topilgan.
Turk xoqonligi, davlat boshqaruv tizimi. M amlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy
ahvol
Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon
yashab, o‘zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini ju d a ko‘plab tarixiy
m anbalar ham tasdiq etadi. M o‘tabar Xitoy manbalari, m ashhur “0 ‘g ‘iznoma”,
0 ‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli guvohdir. Oltoy, Tu
va ham da ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg‘u,
0 ‘g ‘iz, T o‘qqiz o ‘g ‘iz, 0 ‘tuz tatar, Qarluq, Kitan, Tolis, Turk, Uyg‘ur, To‘qri (to-
harlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva) va boshqalar yashardilar. VI asr boshlarida Ol
toy o ik a sid a siyosiy jarayonlar faollashadi. 0 ‘sha paytda hozirgi M o‘g ‘uliston va
qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI
asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavm lar orasida Ashin u ru g in in g mavqeyi k o ia ri-
ladi. Ashin urug' iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa u ru g iarn i o‘z-
lariga bo‘ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar. Tuu-
ning o ‘g i i Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobe-
likdan chiqish uchun kurashadi va 551-yilda Jujan xonining qo‘shinlarini yengib,
ularni o ‘ziga bo‘ysundiradi. Bumin 552-yilda xoqon deb e ’lon qilinadi va yangi
davlat - Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi 0 ‘tukan shahri
edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning d o v ru g i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga
yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk
xoqonligiga har yili o ip o n tariqasida yuz b o ia k d an iborat ipak mato berib turish-
ga majbur b o ig a n . 553-yilda Bum inxon vafot etgach, hokim iyatga uning katta
o ‘g i i M ug‘anxon (553-572) o ‘tiradi. M ug‘anxon 558-yilda jurjanlarga so‘nggi
bor qaqshatqich zarba berib, o ‘z davlati hukmronligini Tinch okeangacha b o ig a n
hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami (unga “Y abg‘u” - bahodir un-
voni ham berilgan) b o isa , bu davrda xoqonlik hududini g ‘arbga tom on kengayti-
rib, Yettisuv, K oshg‘ar va boshqa hududlami egallaydi. 563—567-yillar davomida
Istami yabg‘u qo‘shinlari eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar berib, 0 ‘rta Osiyo
va Kaspiy dengizigacha b o ig a n yerlarni egallashga muvaffaq b o ia d i. Buning oqi-
batida Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi 0 ‘rta Osiyo yerlarini ishg‘ol et-
13
gach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Xoqonlik Eron bilan
yaxshi qo‘shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o ‘m atishga intiladi. Shu maqsadda
Eron shohi Xusrav 1 Anushirvonga turk malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yubori-
ladi. Biroq Turk xoqonining Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffa-
qiyatsiz chiqqach, Eronning xoqonlik bilan murosaga bormasligi, uning qat’iy
dushmanligi m a’lum boMadi. Buning boisi Eron shohining 0 ‘rta Osiyo hududlari-
ga da’vogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor xoqonlikning Eron bilan
urushlar olib borishiga sabab boMadi. Istami qo‘shinlari Eron shohi Xisrav I ni ye-
ngadi. Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillosi hajm ida tovon
to ‘lashga majbur boMadi. M ug‘anxon va uning avlodlari g‘arbda Qora dengizga
qadar hududlami zabt etib, o ‘zlariga bo‘ysundirganlar. Turk xoqonligi 568-569-
yillarda o ‘sha davm ing qudratli davlati - Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq
aloqalarini o ‘rnatishga intilib, sug‘d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilami u
yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian II qabulida b o ia d i. Shundan so‘ng
Vizantiyaning Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu esa shu dav-
latlar o ‘rtasida o ‘zaro ishonch va savdo-tijorat munosabatlarini o ‘rnatishda muhirn
ahamiyat kasb etgan. Turk xoqonlari 0 ‘rta Osiyoda hukmronlik qilsa-da, biroq
o‘zlari bu hududga ko‘chib kelmaganlar. U lar Yettisuv va boshqa hududlardagi
bosh qarorgohlarida qolib, bo‘ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali
boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o‘lponlar va toMovlar bilan kifoyalanganlar.
Bundan ko‘rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy
davlat tuzilmalari, ulaming boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi
mustaqil faoliyatlari davom etgan. X oqonlik istisno hollardagina o ‘lkaning ijti-
moiy-siyosiy hayotiga aralashgan. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-
sotiq m asalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta ’kidlanganidek, Zarafshon,
Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik mavjud
boMgan: Samarqand, Ishtixon, M aym urg4, Kesh, Nahshab, Kushon, Buxoro, Amul
va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa, Samarqand Buxoro, Xorazm va Choch
(Toshkent) hokimliklari o ‘zlariga ancha mustaqil boMganlar. Buxorxudotlar zarb
etgan tanga pullar keng muomalada b o ‘lgan. Shu bilan birgalikda, bu nisbatan
mustaqil hokimliklar o ‘rtasida o ‘zaro kurash, ichki ziddiyatlar ham to ‘xtovsiz bo‘-
lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan.
Turk xoqonligi davrida m am lakat boshqaruv usuli. Xoqon - davlat
boshlig‘i. Zodagonlar kengashi - qurultoy. Mustaqil hokimliklar. Butun salta-
nat ustidan oliy hukmronlikni xoqon olib borgan. Bu lavozim merosiy boMgan. X i
toy manbalariga ko‘ra, ota doimo o ‘z o'gMiga taxtni qoldiravermay, balki undan
kattaroq turgan qarindoshlarini qoldirishi lozim boMgan. Bundan tashqari, shunday
hollar ham bo‘lganki, taxt sohibini “urug‘ oqsoqollari” tayinlagan. X itoy manba
lariga ko‘ra, turkiylar xonni taxtga o ‘tqazishda maxsus marosim o ‘tkazganlar, ya’-
ni, amaldorlar boMajak xonni kigizga o ‘tqazib, quyosh yurishi bo‘ylab 9 marotaba
aylantirganlar, ishtirokchilar ularni qutlab turgan. Keyin xonni otga o ‘tkazib, bo‘y-
niga ipak mato bog‘laganlar. Keyin undan so‘raganlar: “Siz necha yil xon boM-
moqchisiz? U necha yil xon boMishini aytgan, shu muddat tugagandan keyin taxt-
dan ketgan. Xoqondan keyingi shaxs yabg‘u (bahodir) davlatdagi birinchi amal-
dor (vazir) vazifasida bo‘lgan (masalan, Istemi yabg‘u). Ammo yabg'u taxtga me-
14
rosxo‘rlik qila olmas edi. Taxt m erosxo'ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Tegin
taxtga da’vogar shaxs b o ig a n . Shod unvoni tuman va viloyat hokimligidagi shah-
zodalarga berilgan. Shahzodalar bilan qondosh b o im asa, unday odam ga shod un
voni berilmagan. Xitoy manbalarining birida shunday deyiladi: “Oliy martabalar
orasida eng ulug'i Shexu (jabg‘u, yabg‘u), keyin Dele (Tegin), uchinchisi esa Si-
lifa, to ‘rtinchisi Tumaofa (qolgan), kichiqroq darajasidagi mansablarda 20 kishi
band; ulaming hammalari mansablari merosiydir... q o ‘riqchilami esa Fuli (ya’ni
bo‘ri) deb ataydilar”.
Do'stlaringiz bilan baham: |