Тузувчидан Ушбу "Электр схемаларни ўқиш"

4. Шартли график белгилар намуналари 
Электр машиналар, трансформаторлар, коммутацион аппаратлар ва 
ўлчаш асбоблари ҳамда уларнинг қисмларини ( ўрамлари, контактлари) 
белгилашда кенг ишлатиладиган шартли график белгиларни кўриб чиқамиз. 
Умумий қўлланишдаги белгилар.
Умумий қўлланиш белгилари 
квалификацион рамзлар вазифасини бажаради: ток ва кучланиш тури (2,а-г-
расмлар), ғалтакли элементларда уларнинг ўрамларини уланиш турлари (2,д-
и-расмлар), бошқариш (2,к,л-расмлар), импульслар шакли (тўртбурчакли, 
учли), модуляция турлари (фаза, частота, амплитуда). Бу турдаги белгиларга 
электр уланишлар белгилари (2,м-х-расмлар),ток, сигнал, энергия оқими 
йўналишини кўрсатувчи белгилар (2,ц-ч-расмлар) ва бошқалар (2,ш-ю-расм) 
киради. 
2,а-в-расмларда кўрсатилган рамз белгилари мувофиқ ўзгармас ток, 
қутб (мусбат ва манфий) ва ўзгарувчан токни белгиси сифатида ишлатилади. 
Ўзгарувчан токни белгилашда фазалар сони, частотаси ва кучланишни 
кўрсатиш мумкин (2,г-расм). Якка, иккита, учта ва m-та ўзаро уланмаган 
ғалтак ўрамлари 2,д-расмда келтирилган, ўрта нуқтасидан чиқиш берилган 
ягона ўрам, очиқ учбурчак схемасида уланган икки ўрам, юлдуз схемасига 
уланган учта ўрам (ўрта нуқтасидан чиқиш берилган ва берилмаган) ва 
учбурчак схемасига уланган ўрамлар белгилари 2,е-и-расмларда келтирилган. 
2,к-расмде келтирилган рамз белгилари бошқариш мавжудлигини кўрсатади: 
биринчи- умумий белги, қолганлари - бир текис, ночизиқли, поғонали (мисол 
учун, беш поғонали) ва созлаш учун ишлатиладиган бошқариш белгилари 
вазифасини бажаради. Стрелка бўлмаса ўз ўзини бошқаришини билдиради. 
Электр боғланиш линиялари, симлар, кабеллар, шиналар ва гуруҳли 
боғланиш линиялари узлуксиз тўғри чизиқ билан белгиланади (2,л-расм). 
Зарур бўлганида, гуруҳли боғланиш линиялари қалинроқ чизиқ билан 
белгиланиши мумкин, шиналар бўлса – иккита чизиқ билан белгиланади 
(2,м-расм). Электр боғланиш линияларини ягона линияга бирлашганини 
график белги шаклида берилиши 2,н-расмда, умумий функционал вазифага 
эга бўлган n-линиялар гуруҳини ягона чизиқ ва кўп чизиқлар воситасида 
белгиланиши 2,о-расмда кўрсатилган. Линиянинг шоҳланиши ( тўғри 

---

11 
линиядан четга кетган боғланишлар), мисол учун, ягона ёки икки шоҳли 
линиялар шартли белгилари 2, n-расмда кўрсатилган. Бир неча бир ҳил 
занжирларга шоҳлаган линия ( мисол учун, n-та кетма кет уланган 
резисторли ёки лампали занжирлар) соддалаштириб чизилилиши мумкин
( 2,р-расм).
2-расм. Умумий қўлланишдаги шартли график белгилар (а-ю) 
2,с-х-расмларда мувофиқ: линия гурухини кўп линияли чизмадан ягона 
линияли чизмага ўтиш кўрсатилган, мисолда – олти линияли гуруҳ 
келтирилган; кабель линияси якка линияли ва кўп линияли белгиланиши
(5 рақами кабелдаги сим толалар сонини кўрсатади); электр алоқа линияси 
гуруҳининг тўрт линияси кўп симли кабель билан амалга оширилган; тўрт 
эшилган симлардан тузилган алоқа линиясининг ягона ва кўп линияли 

---

12 
белгилари; эгилувчан симлардан тузилган электр алоқа линиясининг 
белгилари келтирилган. 
Ток, сигнал ёки энергия оқимининг йўналиши бир томонга бўлгани 
(чапдан ўнгга ёки ўнгдан чапга) белгиси 2,ц-расмида кўрсатилган, икки 
томонлама йўналиш (бир вақт ёки кетма –кет узатилгани) белгиси бўлса 2,ч-
расмда берилган. 
Схеманинг экранланган қисмини белгилаш штрихли чизиқлар билан 
амалга оширилади (2,ш-расм) (электр майдондан экранланиш керак бўлгани 
Е ҳарфи билан, магнит майдони- М ҳарфи билан белгиланади). Функционал 
вазифаси алоҳида бўлган схеманинг қисми ажратилиши керак бўлса уни 
штрих чизиқлари билан амалга оширилади (2,щ-расм). Схемани ҳимояловчи 
Ер занжирига ва қурилма корпусига улаш белгилари мувофиқ 2,э,ю-
расмларда келтирилган.