Tushunchalar Izohi

4.Nima sababdan til birliklarining assotsiativ aloqasi matn yaratilishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi?
Badiiy matnning yaratilishida ijodkor lisoniy zahirasidan o‘rin olgan assotsiativ munosabatdagi birliklar (leksik, sintaktik birliklar) muhim o‘rin tutadi. Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ birliklar voqelikning so‘z san’atkori tasavvuridagi yaxlit obrazini yaratishga yordam beradi. Masalan, Alisher Navoiyning “Men o‘lsam, ishq naqdi xud erur ko‘nglumga mavrusi, Kishi farzandi garchi bo‘lsa besomon, erur voris” baytida qo‘llangan farzand – voris assotsiativ juftligi baytda ilgari surilgan asosiy g‘oyani yuzaga chiqarishga xizmat qilgan. Demak, matn tuzuvchining voqelik bo‘yicha yuzaga kelgan verbal assotsiatsiyalari, uning ko‘lami matnning mantiqiy-semantik strukturasini belgilab beradi.

5. 
   Alisher Navoiyning ishq mavzusiga bag‘ishlangan g‘azallarida qanday assotsiativ birliklar eng yuqori chastotaga egaligi bilan xarakterlanadi?
   

Alisher Navoiyning ishq mavzusiga bag‘ishlangan g‘azallarida ishq, oshiq, yor, ma’shuqa, ko‘ngil, gul, bulbul kabi assotsiativ munosabatdagi birliklar eng yuqori chastotaga egaligi bilan xarakterlanadi. Bunday assotsiativ birliklar ishq mavzusidagi g‘azallarni mantiqiysemantik jihatdan shakllantiruvchi tayanch birliklar hisoblanadi. Buyuk adib g‘azallarida ko‘z, oshiq, shoh, yulduz, dard leksik birliklari bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan rang-barang assotsiativ birliklar ham ko‘zga tashlanadiki, ularning poetik matn strukturasidagi o‘ziga xos mavqeini sezish qiyin emas.

5. 
   E.Vohidov asarlarida qanday birliklar eng yuqori chastotaga ega doimiy (standart) assotsiatsiyalar hisoblanadi?
   

E.Vohidov asarlarida qo‘llangan verbal assotsiatsiyalar ham shoirning assotsiativ tafakkuri, voqelikka munosabatini aks ettiruvchi individual xarakterdagi obrazli ifodalar bo‘lib, poetik matnni shakllantiruvchi asosiy tayanch birliklar hisoblanadi. O‘zbek tili egalarida ekskavator leksemasi orqali hosil bo‘luvchi doimiy (standart) assotsiatsiyalarni E.Vohidovning shu mavzudagi she’rida aks etgan assotsiativ birliklar bilan qiyoslab ko‘rish mumkin.

A.Navoiy va E.Vohidovlar qanday xalq hikmatlaridan ijodiy foydalanib, lirikasida rang-barang okkazional qo‘llanishlarni yaratishgan? Alisher Navoiy mazkur xalq hikmatidan mohirlik bilan ijodiy foydalanib, lirikasida rang-barang okkazional qo‘llanishlarni ham yaratgan. Qiyoslaymiz:

Tilarmenkim, pariyzode topib emdi ko‘ngul bersam, Bilindi, kimsaga qilmas vafo chun kimsa farzandi.
(«Favoyid-ul kibar»)
Sen o‘z xulqungni tuzgil, bo‘lma el axloqidin xursand, Kishiga chun kishi farzandi hargiz bo‘lmadi farzand.
(«Badoyi’ ul-bidoya»)
Xossa ma’nilarim el qilsa tasarruf qildik,
Kishi farzandi qachon kimsaga farzand o‘lmish.
(«Navodir ush-shabob»)
Quyidagi baytda esa ishq so‘zi orqali shoir xotirasida yodga tushgan “Ishqda shohu gado teng” xalq hikmati aks etgan. Bu hikmat shoirning ishq haqidagi dunyoviy bilimi bilan birga, ishq bobidagi millatimizga xos milliy-madaniy qarashlar haqida ham ma’lumot beradi:
Ishq aro shohu gado tengdur, gado balkim fuzun, Gar gadolig‘ aylar o‘lsa ishqning yag‘mosidin.
(«Navodirun-nihoya»)
E.Vohidov she’riy asarlarida ham ayrim verbal assotsiatsiyalarning milliy-madaniy qadriyatlarga ishora qilishi kuzatiladi. Masalan:
Musofir (Rustam Musurmonga) Toshkentning Rustamdek shoiri bo‘lmoq Qishloq yigitiga hech oson bo‘lmas.
O‘zbekning qadimiy hikmati bundoq:
Musofir bo‘lmagan Musurmon bo‘lmas.

5.