Tushunchalar Izohi

3-TOPSHIRIQ

1. 
   Verbal assotsiatsiyalar matnni shakllantirishda qanday o‘rin tutadi?
   

Verbal assotsiatsiyalar matnni hosil qiluvchi, uni semantiksintaktik jihatdan shakllantiruvchi asosiy tayanch birliklar vazifasini o‘taydi. Bu jihatdan qaraganda, hech bir matnning lingvistik xususiyatiga assotsiativ tahlillarsiz haqqoniy baho berib bo‘lmasligi ma’lum bo‘ladi. Ayniqsa, badiiy matn tahliliga assotsiativ yondashuv matnning semantik-sintaktik tarkibini aniqlashga yordam beradi.

2. 
   Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ birliklar tahlili orqali qanday bilimlarga ega bo‘lish mumkin?
   

Badiiy matnda qo‘llangan assotsiativ munosabatdagi birliklar tahlili orqali ijodkorning voqelikni idrok etishi va u haqdagi tasavvurlari, leksik zahirasi, zahira ko‘lami hamda tarkibi, ijodkorning so‘z tanlash mahorati haqida qimmatli bilimlarga ega bo‘lish mumkin. Bu holat insonning psixologik tasavvuri asosida xotirasida bir-birini yodga tushiruvchi assotsiatsiyalarni nafaqat psixologlar, balki tilshunoslar ham chuqur o‘rganishi lozimligini ko‘rsatadi.

3. Badiiy matnda til egalari ongida barqarorlashgan holatga kelib qolgan qanday so‘z birikmalari ko‘p qo‘llaniladi? Alisher Navoiy she’rlaridagi ayrim so‘z birikmalarining bugungi davr she’riyat ahli asarlarida ham takrorlanishi ularning til egalari leksikonida shu shaklida o‘rnashib qolganligini ko‘rsatadi. Masalan, Alisher Navoiy g‘azallarida qo‘llangan ishq o‘ti, ishq ko‘yi, xasta ko‘ngil, olam ahli so‘z birikmalari bugungi kun she’riyat ahli xotirasida ham asosan shu shaklida o‘rnashgani bois she’riy matn yaratilishida lisoniy zahiradan tayyor holda olinadi.
E.Vohidov she’riyatida ham til egalari xotirasidan barqarorlashgan holatda o‘rin olgan sifatlovchili birikmalarning ko‘p qo‘llanganligiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, shoirning “Bo‘lmas ekan she’r ahlining O‘z qalbiga shafqati”,“Bugun go‘zallikning qutlug‘ ayyomi” satrlarida qo‘llanganshe’r ahli, qutlug‘ ayyom so‘z birikmalarini mana shunday birliklar qatoriga kiritish mumkin. Assotsiativ xarakterdagi bu kabi so‘z birikmalarining ko‘psonli til egalarida takrorlanishi muayyan tilga xos eng umumiy xususiyatlar, shu tilning leksik tarkibi haqida umumiy xulosa chiqarishga imkon beradi.