Tushintirishxat I

Supramolekular kimyo
Supramolekular kimyo nanoob’ektlarn loyihalash va yig’ishda kelajagi bor usullardan hisoblanadi. Ko’pdan ko’p biologic sistemalar kuchsiz vodorod bog’lari va vander-vals ta’sir kuchlari asosida hosil bo’lgan. D-metallarning geometric koordinasiyasi orqali bir-biri bilan donor-akseptor bog’I orqali bog’langan zarrachalar nanozarralar hosil qilishda ishtirok etishi mumkin. Bu usul rubooktaedr hosil qilishda oqilona foydalanilgan. rasmda Supramolekular kimyo mahsulotlaridan nanozarrachalar olish ko’rsatilgan.

Oldindan tayyorlab olingan turli obektlar o’zaro ta’sir tufayli nanjsistemalarni hosil qilishini ko’rish mumkin

Ipsimon nanolentalar, nanonaychalar, ipli nanonaylar keng o’rganilgan, ular eng kichik fazoviy strukturalar bo’lib , elektronnlarni ko’chirish va optic qo’zgatish uchun ishlatilishi mumkin. Bunday zarrachalar oddiy bir sistemalar bo’lib, ular hali to’la o’ganilmagan. Bunday sistemalar molekulyr sistemalarga o’xshash kata masofalarni qamrash hamda elektronning spini va zaryadini taqsimlanish hodisalari kuzatiladi. Bir o’lchamli nanostrukturalar kuchli va juda qattiq kompozitlar, funksional nanotuzilma materiallar va butunlay yangi nusxa ko’chiruvchi mikroskoplarda o’z o’rnini topishi mumkin.
Bu sinf materillariga tegishli uglerodli nanonaylar ancha keng o’rgailgan. Bunday nanonaylar turli kimyoviy usullar yo’rdamida sintez qilinishi mumkin. Ular juda oddiy kimyoviy tarkibga ega va oddiy yopishtirish usullari ishlatiladi. Lekin bu materiallar hayratli darajadagi turli strukturalar va takrorlanmaydigan fizik xossalarga ega. Bu yangi materiallar kimyoviy sensorlar, yoqilgi elementlar,juda kichik trazistorlar, elektrik bog’lagichlar va mexanik mustahkamlagichlar tayyorlashda o’z o’rnini topgan.


Asosiy qism
Flyus ostida elektryoyli qoplama qoplashdan turli markadagi po’lat, rangli metallar va qotishmalardan tayorlangan konstruksiyalarni payvandlash va qayta tiklashda foydalaniladi. Ishlab chiqarish jarayonining tezligi, yuqori sifati va payvand choklarni bir xilda shakllanish xususiyatlari, shuningdek elektr energiya va payvandlash materiallarini sarfi qo’lda yoyli payvandlashga nisbatan iqtisodiy samarasi tufayli sanoatning turli soxalarida keng qo’llanilib kelinmoqda. Bu usulning kamchiliklariga flyus va erigan metalni chok zonasidan to`kilib va oqib ketmasligi uchun faqat pastki holatlardagina payvandlanish mumkinligidir.
Payvandlash flyuslari deb aloxida donachalari 0,25-4 mm gacha(fyus markasiga bog`liq) maxsus metalmas granulyatsiya qilingan kukunga aytiladi. Flyuslar erib payvand yoyida kimyoviy-metallurgik ta’sirlar natijasida oksid, oltingugurt, fosfor xamda gazlardan iborat shlak qatlami ko’rinishida payvand chok yuzasiga shlakli gumbaz hosil qiladi, so`ng esa chok yuzasida qotadi.
Payvandlanayotgan metallar va talab etilayotgan metallurgik jarayonga qarab flyuslar turlicha tarkibda bo`lishi mimkin. Flyuslar tayorlash usuli, vazifasi va kimyoviy tarkibiga ko’ra turlarga ajratiladi. Tayorlash usuliga ko’ra eritib tayorlangan va eritmasdan (keramik, aglomeratsiya qilib)tayorlangan flyuslarga ajratiladi[2]. Eritib tayorlangan flyuslar oksid qotishmalari va metal tuzlaridan iborat bo`ladi. Ularni ishlab chiqarish quidagi bosqichlarni o’z ichiga qamrab oladi: shixtalarni hisoblash va tayorlash, shixtani eritish, granulyatsiya qilish, nam granulalarni quritish va elanakdan o`tkazish.
Oldindan maydalangan va xisobiy tarkibga mos aralashma zarrachalaridan iborat shixta aralashtirilib yoyli yoki alangali pechlarga yuklanadi. Shixta to`liq eritilib ma’lim vaqt ushlab turilgandan keyin eritma 1400˚C temperatur atrofida pechdan chiqarib olinadi.
Granulalarga ajratishni nam va quruq usullar bilan amalga oshirish mimkin. Quruq usulda flyus metal qoliplarga quyiladi va sovigandqan so`ng quymalarni maydalash vallari orqali yanchib 0,1-3 mm o’lchamdagi zarrachalarga aylantiriladi va elakdan o`tkaziladi. Quruq granulalarga ajratish usuli gidroskopik flyuslar uchun qo’llaniladi (xlorli va ftorli tuzlarni katta miqdorda o’zida saqlovchi ). Asosan bu flyuslardan alyuminiy va titan qotishmalarni payvandlash uchun qo’llaniladi.
Suyuq granulalarga ajratish usulida erigan flyus pechdan ingichka teshik orqali suv oqadigan idishga yo’naltiriladi. Ayrim hollarda ingichka teshik orqali chiqayorgan erigan flyus kuchli bosimli suv bilan purkaladi. [2]. 250-350 ˚C haroratda quritilgan flyus maydalanib 2ta 1sm<sup>2</sup> yuzada16-400ta teshik bor elakdan o`tkaziladi. Ikkinchi elakda tutilib qolgan flyus tayyor flyus hisoblanadi.
Eritib tayyorlangan flyuslar tashkil etuvchi zarrachalar(donlari)ga qarab shishasimon, pemzasimon va kristalsimon turlarga bo`linadi.(1-rasm)
Shishasimon flyuslar yorqin tuslanadigan donlardan iborat bo’lib uning rangi flyus tarkibiga bog`liq. Pemzasimon-ko’piksimon yaltiroq materiallar ko’rinishida bo’ladi. Kristalsimon – donlarni kristalsimon tuzilganligi bilan tavsiflanadi.

1. 2. 3.
73-rasm Eritib tayorlangan flyuslarni turlari.
1-pemzasimon. 2- kristalsimon. 3- shishasimon
Keramik flyuslarni ishlab chiqarish texnologiyasi maydalangan quruq tarkibiy qismlardan iborat shixtani suyuq shishaga aralashtirish orqali amalga oshiriladi;olingan massa maxsus go’sht maydalagich turidagi to’rdan bosim ostida o’tkazilib maydalanadi, quritiladi, qizdirladi va donlarining o’lchamlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Keramik flyuslar tayyorlash jarayonida eritilmaydi, shuning uchun turli feroqotishma va laegirlovchi elementlarni miqdori va tarkibini turlicha arlashtirish mumkin, natijada xoxlagan tarkibdagi metal qoplama olish mumkin.
Yuqorida keltirilgan flyus tayorlash texnologiyasidan kelib chiqib keramik flyuslar tayyorlashda payvand chokini tarkibini boshqarish va strukturasini modifikatsiyalash maqsadida shixta tarkibiga nanoo`lchamli qiyin eriydigan zarrachalarni kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Tajribada nanokukun sifatida zarrachalari 0.1mkm dan kichik o’lchamdagi monokarbid volfram (WC) dan foydalandik. Materialga nanokukun volfram karbitini WC kiritishda zarrachalari 50 mkm gacha bo’lgan o’lchamdagi volfram karbidi kiritilgan nikel kukuni (ГОСТ 9722-97 bo’yicha 99.9% Ni)dan foydalandik. Kompozitsion nikel mikrogranulalari 30% gacha WC o’zida saqlaydi. Flyuslar odatdagi texnologiya asosida tayorlanadi [2]. Keramik flyus tarkibi quidagi 1-jadvalda keltirilgan kompozitsion mikrograunulalardan tashkil topgan.
1-jadvalda

Flyusni tashkil etuvchi komponentlari %
Ca		CaO		Mg	FeMn	Ni	WC
50-60	10-20	20-25	3-6	1-3	1	1	0.5

Kompozitsion mikrogranulalar (Ni+WC) umumiy massani 1.5% gacha qismini tashkil qiladi. Qoplama qoplash stal 20 po`lat plastina namunalarda teskari bog`lanishli, o`zgarmas tokda Cв-08 rusumidagi [ГОСТ-2246-70]simdan foydalanib amalga oshirildi. Tajriba natijalari shuni ko’rsatadiki, keramik flyuslar tarkibiga qo`shilgan umumiy og`irlikning 1,5% ga teng(Ni+WC), kam uglerodli po’latlarning payvand chokini strukturasini modifikatsiyalashtirib zarbiy `qovushqoqligini -60 ˚C haroratda ikki barobarga oshirilishi aniqlandi. Nano o’lchamdagi yuqori termodinamik turg`unlikka ega bo`lgan komponentlar flus tarkibida qisman erib metal payvand choklariga otadi va aralashib kristal markazlarini hosil qiladi, modifikatsiyalaydi. Bundan tashqari metal chokiga metalmas brikmalarni qo`shilishini 20%ga kamaytiradi. Shu bilan birga qo`shilmalar globusga yaqin shaklni egallab metalda hajim bo`yicha teng taxsimlanadi va u ing hususiyatlarini yaxshilaydi.
Yuqorida korsatilgan taxlillar natijasiga ko`ra quyidagi hulosaga kelish mumkin, keramik flyuslar tarkibini ishlab chiqishda nanozarrachlardan tashkil topgan qiyin eriydigan materiallarni shixta tarkibiga kiritib mikrogranular tayorlash samarali va kelajagi bor.