Turkmen dilinin

Esasy  orfoepik  normalar,  olaryň  dürs  ýazyw  kadalary  bilen

 

baglanyşygy. 

Her  bir  milletiň  umumy  diliniň  lingiwistik  gurultaý  tarapyndan 

kabul edilen 4 hili edebi normasy bolýar.

1.  Sözleriň dogry aýdylyş (orfoepik) normasy.

2.  Sözleriň dürs ýazuw (orfografik)  normasy.

3.  Sözleriň dogry ulanylyş (leksik)  normasy.

4.  Sölemde sözleriň baglanyş (grammatik) normasy.

Bulardan  ikisi, ýagny  edebi  diliň  orfoepik  hem  orfografik  normalary 

aýrylmaz  baglanyşykly.  Sözleriň  dogry  aýdylyşlaryny  kesgitlemezden,  olaryň 

ýazuw  kadalaryny  kämilleşdirmek  asla  mümkin  däl.

Dilimiziň  köp  şiweliligi  sebäpli  we  olaryň  ýeterlik  öwrenilmänligi  üçin 

Türkmenistanyň  Birinji  (1936)  we  Ikinji  (1954)  lingiwistik  gurultaýlarynda 

dilimiziň  dürs  ýazuw  kadalary  bellenilse-de,  orfoepik  normalary  hakda 

gutamukly  netijä  gelinmedi.  1967-nji  ýylda  neşir  edilen  “Türkmen  diliniň 

gysgaça  orfoepik  sözlügi”  diktorlara  maslahat  häsiýetinde  bolup,  türkmen 

ortoepiýasynyň köp meselelerini öz içine alyp bilmedi.

Türkmen  orfoepiýasynyň  ýorite  öwrenilmänligi  sebäpli,  türkmen 

orfografiýsynda  hem  şol  meseleler  jedelliligine  galyp  gelýär.  Onda  kadadan 

çykmalalaryň köpdügi hem şonuň üçindir.

Türkmen  orfografiýasyny  kämilleşdirmek  üçin  öwrenilmegi  derwaýys 

meselelerden esasylary hökmünde şu aşakdakylary bellemek bolar:

1.  Çekimli  sesi  uzyn hem  gysga,  ýagny  iki  hili  aýdylýan  sözleriň ýazuw 

düzgüni.

2.  Çekimlisi  inçe  hem  ýogyn,  ýagny  iki  hili  aýdylýan  sözleriň  ýazuw 

düzgüni.

3.  Türkmen  şiwelerinde  dodak  sazlaşygynyň  ýaýraýyş  geriminiň  deň 

dälligi  bilen  baglanyşykly dodak çekimlileriň ýazuw düzüni.

4.  Sözüň  başynda 

k,  p,  t,  ç 

sesleriniň  dymyk  hem  açyk,  ýagny  iki  hili 

aýdylyşy  bilen  baglanyşykly  sözleriň  ýazuw  düzgüni.

5.  Gepleýiş  akymynda  ýanaşyk  gelen  çekimsizleriň  artikulýasiýasynyň 

omy,  hili,  owaz  gatanjy  taýdan  sazlaşyp  gelşi  bilen  baglanyşykly  ýazuw 

düzgüni.

54

---

6.  Sözleýiş  akymynda ýüze çykýan sinkopa,  apakopa,  eliziýa hadysalary 

we  olar bilen baglanyşykly ýazuw düzgünleri.

7.  Bir  bognuň  çäginde 

çekimsizleriň  ýanaşyk  gelmegi  bilen 

baglanyşykly çekimli sesleriň artdyrylyp aýdylyşy we olaryň ýazuw düzgüni.

8.  Çekimli  we  çekimsiz  sesleriň  uýgunlaşmasy  (akkomodasiýa 

hadysasy) bilen baglanyşykly ýazuw düzgünleri.

Edebiýatlar

1.  Täemyradow T. Türkmen edebi diliniň orfoepiýasy. Aşgabat,  1976.

2.  Türkmen diliniň gysgaça orfoepik  sözlügi. Aşgabat,  1967.