Turkmen dilinin

Amaly sapak üçin ýumuşlar:

1.  Metateza hadysasynyň ýüze çykmagynyň sebäbini düşündiriň.

2.  Sözdäki  ýanaşyk  gelen  çekimli  ses  bilen  çekimsiz  sesiň  orunlaryny 

çalşyp  gelşine  degişli  5  mysal  tapyp,  depderiňize  göçüriň,  wariantlaryň ýazuw 

düzgünini aýdyp beriň.

3.  Sözdäki  ýanaşyk  gelen  çekimsiz  sesleriň  orunlaryny  çalşyp  gelşine 

degişli 5 mysal tapyp, depderiňize göçüriň, ýazuw düzgünini düşündiriň.

---

TÜRKMEN EDEBIDILINIŇ ORTOEPIÝASY

Türkmen  edebi  dilinde  sözleriň  dogiy  aýdylyş  kadalary 

orfoepiýa

 

bölüminde  öwrenilýär.

Türkmen  dili  özüniň  köp  şiweliligi  bilen  beýleki  türki  dilleriň 

hemmesinden  tapawutlanýar.  Özüniň  bäş  müň  ýyllyk  şöhratly  hem  pajygaly 

taryhynda  ol  gadymky  oguz  taýpalarynyň  aglabasynyň  dil  aýratynlyklaryny 

özüne 

siňdiripdir.  Häzirki  türkmen  dili  türkmenleriň  40  töweregi  şiwedir 

gepleşiklerini  öz  içine  alýar.

Türkmen  şiweleriniň  sözlük  düzüminde  we  grammatik  gurluşynda 

umumylyklar  bilen  bir  hatarda  özboluşly  aýratynlyklarada  duş  geliýär. 

Türkmen  şiweleri  aýratynam  fonetik  taýdan  tapawutlanýarlar.

“Häzirki  türkmen  diliniň  fonetikasy”  dersinde  türkmen  şiwelerimiziň 

hemmesine ýa-da aglabasyna mahsus bolan fonetik aýratynlyklaryň  bimäçesine 

seredip geçdik:

♦  1.  Edebi  diliniň  çekimli  we  çekimsiz  sesleriň  fonema  düzümini 

anykladyk.

2. Türkmen diliniň bogun gurluşyndaky aýratynlyklara göz ýetirdik;

3.  Bogunlary  takta  birleşdirmekde  söz  basymynyň  ähmiýetini,  prokliza, 

enkliza hadysalaryny öwrendik;

4. Taktlary ümlä birleşdirmekde äheňiň (intonasiýanyň) hyzmatyny, jümle 

basymynyň we dyngynyň (pauzanyň) ähmiýetini  kesgitledik.

Bulardan  başga  gepleýiş  akymynda  koartikulýasiýa  bilen  baglanyşykly 

ýüze  çykýan  kombinator  ses  üytgemeleriniň-de  türkmen  dilinde  giň  ýaýran 

gömüslerini  gözden  geçirdik:

1 .Kombinator  uzyn  çekimlileriň  we  kombinator  uzyn  çekimsizleriň 

döreýşiniň  sebäplerini;

2.  Sözdäki  çekimli  sesleriň  hatarlar  boýunça  meňzeşleşmegini  inçe- 

ýogynlyk sazlaşygyny (palýatal singarmonizm hadysasyny);

3.  Sözdäki çekimli  sesleriň  dodak  sazlaşygyny (labial  singarmonizm);

4.  Çekimsiz  sesleriň  artikulýasiýasynyň  omy,  hili,  owaz  gatanjy  taýdan 

sazlaşyp gelşini (assimilýasiýa  hadysasyny);

5.Sözleýiş  akymynda  çekimli  hem  çekimsiz  sesleriň  özara  uýgunkaşyp 

gelşini (akkomodasiýa hadysasyny);

6.  Çekimli  we  çekimsizleriň  düşürilip  aýdylyşyny  (sinkopa,  apakopa, 

eliziýa  hadysalaryny);

7.  Çekimli we  çekimsiz sesleriň artdyrylyşyny (proteza,  epenteza,  epiteza 

hadysalaryny);

8. Sesleriň  orunlaryny çalşyp gelşini (metateza hadysasyny) öwrendik.

Türkmen  şiweleriniň  hemmesine  ýa-da  aglabasyna  mahsus  bolan  bu

fonetik  hadysalary  jikme-jik  öwrenmezden,  türkmen  edebi  diliniň  orfoepik 

normalaryny kämilleşdirmek asla mümkin däl.