«turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga nisbatan qo’llanilgan qatag’onlik siyosati»

“Milliy istiqlol” tashkiloti.
1925-yilda Munavvarqori tashabbusi bilan “Birlik 
ittihod”, “Ittihodi milliy”, “Milliy istiqloll” degan nom bilan qayta tashkil etiladi. 
Bu tashkilotning tuzilishiga O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining 
tashkil etilishi hamda Turkistonning parchalab tashlanishi, Turkiston birligi uchun 
kurashning o’ta mushkul bo’lib qolganligi sabab bo’ldi. O’zbekiston jadidlari endi 
o’z oldilariga asosiy vazifa qilib, mustaqil O’zbekiston uchun kurashni qo’ydilar. 
Lekin bu bilan ular umumturkiy olam birligi g’oyasi, Turkiston qadimiy ota va ona 
makon ekanligi, turkiy milliy madaniyat va qadriyatlar o’chog’i g’o-yasini inkor 
etmaganlar. “Ittihodi taraqqiy” va “Milliy ittihod” mustaqil Turkiston uchun 
kurashgan edi. “Milliy ittihod”ning tashkiliy tizimi, kurash usullari “Milliy 
istiqlol”da ham saqlanib qoldi. “Milliy istiqlol” Markaziy “uchlik” boshqaruvi 
Munavvarqorining ishongan shogirdlari Aziz Lazizzoda, Salimxon Tillaxonov va 
G’ofurjon Musaxonovlardan iborat bo’ldi. 
Aziz Lazizzoda 1926-yil O’rta Osiyo Davlat universitetining Sharq fakultetini 
ikki yilda tugatgan yosh zamonaviy ziyolilardan edi. Shu yilning oxirida
Moskvadagi nokommunistik universitetga o’qituvchi qilib yuborildi va 
111
Мунавварқори Абдурашидхонов. Хотираларимдан. T-2001… 74-bet. 

---

88 
auditoriyaga ma’ruza o’qish uchun kirgan kuniyoq qamoqqa olinib, uch yilga 
Qalmiqistonga surgun qilindi
112
. 
Tashkilotning Namangan, Andijon, Samarqandda bo’limlari bor edi. 
Tashkilotga rahbarlikni maxfiy suratda Munavvarqori Toshkentda turib amalga 
oshirdi. Munavvarqori qamoqqa olinguniga qadar asosiy maqsadi O’zbekistonni 
mustaqil ko’rishdan iborat bo’lgan “Milliy istiqlol” tashkilotiga rahbarlik qildi. 
Uning haqida Salimxon Tillaxonov GPU tergovichisi so’rog’iga bergan javobida 
bunday degan edi: “Bizning tashkilotimizning (ya’ni “Miliy istiqlol”-ning - 
mualliflar) dasturi yo’q edi. Uning dasturi ham rahbari va ilhomchisi ham 
Munavvarqorining o’zi bo’lgan”
113
. 
Aziz Lazizzoda ham o’z ustozining siyosiy faoliyati haqida quyidagini yozib 
qoldirgan: “U tashkilotning yakka-yu yagona rahbari, teran aqllik mafkurachisi, 
ilhomlantiruvchi strategi, usta diplomat va boshqa shu kabi juda ham ijobiy kishi 
hisoblanadi. Uning aql-zakovati har doim hissiyotdan ustun bo’lgan, shuning 
uchun ham o’z harakatida kamdan kam xatolikka yo’l qo’yadi. Agar Munavvarqori 
tashkilotga rahbar bo’lmaganida, bu qadar muvaffaqiyatlarga erishmas edi”
114
. 
“Milliy istiqlol” o’z yig’ilishlarini uning a’zolari xonadonlarida “gap” bazmi, har 
xil mehmondorchilik bahonasi ostida o’tkazgan. Tashkilot faollaridan biri 
Fatxiddin Maxsum Ismatullayevning guvohlik berishicha shunday “gap”lardan biri 
Munavvarqorining bog’ida o’tkazilgan.