Turkistonda rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash

Rossiya bosqini arafasida O’zbek xonliklari ahvoli

Asar xonliklardagi ijtimoiy-siyosiy hamda iqtisodiy ahvolni o‘rganish bilan boshlangan. Rus davlati Turkistonni bosib olish harakatiga qat’iy kirishgan vaqtda xonliklarning ahvoli qanday edi, degan savolga javob olamiz.

Buxoro xonligi (amirligi). Xonlik siyosiy hayotida XVI asrdan to ruslar bosqiniga qadar 3 sulola: shayboniylar, ashtarxoniylar va mang‘itlar humronligiga to‘xtanilib, bunda ko‘proq o‘zaro urushlar, tarqoq va parokandalik hukm surgan, markaziy hokimiyat talon-taroj maydoniga aylanganligi va buning natijasida davlat nihoyatda zaiflashganligi haqida xulosa qilinadi. Davlat boshqaruv tartibi va qo‘shin tuzilishi asrlar davomida salqlanib qolgan tizimga asoslangan. Iqtisodiy hayotda shayboniy hukmdorlardan Abdullaxon II (1556-1598) hamda mang‘itlardan amir Shohmurod (1785-1800) va Amir Haydar (1800-1826) davrida rivojlanish bo‘lgan. Xonlik o‘zaro chiqishmovchiliklar va uzoq davom etgan qonli urushlar tufayli u izchil ravishda, keng ko‘lamda rivojlanish imkoniyatiga ega bo‘lmadi. Bundan Abdullaxon davri mustasnodir, albatta.

Xiva xonligi. Xiva xonligida 1511 yili shayboniylardan bo‘lgan Elbarsxon yetakchiligida davlatga asos solingan va Elbarsxon Xiva xoni deb e’lon qilingan. Xiva xonligi rus istilosiga qadar shayboniylar (1511-1770) va qo‘ng‘irot (1770-1920) sulolalari tomonidan boshqarilgan. Orada ikki marotaba Buxoro xonligiga bo‘ysundirilgan (1538; 1593). Buxoroda bo‘lgani kabi bu yerda ham ichki urushlar mavjud bo‘lib, davlatni zaiflashtirgandan. Xonlikda davlat boshqaruv tuzilishi Buxoronikidan deyarli farq qilmagan. Qo‘shin tuzilishiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, harbiy texnika jihatdan ancha orqada qolib ketganligiga guvoh bo‘lamiz. Iqtisodiy hayotida sun’iy sug‘orish tizimiga alohida e’tibor qaratilgan. Xonlikda Amudaryodan turli tomonlarga chiqarilgan kanallar Xorazm vohasida yangi yerlarni o‘zlashtirishda, dehqonchilikni rivojlantirishda va umuman iqtisody hayotni ta’minlashda hal qiluvchi omil hisoblangan. Ammo shunday bo‘lsa-da, xonlik ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotdan ancha orqada edi va bu ruslarning xonlikni bosib olishida imkoniyat yaratgan de aniq ayta olamiz.