|
a. Geçişli Fiil
Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
Bu fiillere “ne?, neyi?, kimi?” soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur.
İş, kılış fiilleri geçişlidir.
Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.
Son gelişinde Ankara’yı da dolaşmıştı.
Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.
b. Geçişsiz Fiil
Nesne alamayan fiillerdir.
Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.
Yükleme nesneyi bulmak için sorulan “ne?, neyi?, kimi?” sorularının cevabı yoktur.
Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu...
Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:
Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,
c. Oldurgan Fiil
Geçişsiz bir fiile “-dİr, -t, -r” eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna ettirgen fiil denir.
Yatmak yatırmak
Ötmek öttürmek
Uyumak uyutmak
Gezmek gezdirmek.
Kaçmak kaçırmak
d. Ettirgen Fiil
Geçişli olduğu hâlde “-dİr, -t, -r” ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.
Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.
Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.
Gazete aldı aldırdı aldırttı
Elbiseyi yıkadı yıkattı yıkattırdı
İçmek içirmek içirtmek
Durdurmak durdurtmak
Uçmak uçurmak uçurtmak uçurtturmak
Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:
Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz
Alış veriş listesini evde unuttum.
Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli
Yardımcı Fiiller
Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir.
“etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, gelmek, yazmak, buyurmak”
]Tek başlarına da kullanılabilirler
Elbise üzerime oldu.
Bu elbise elli milyon eder.
]İsimlerle ve asıl fiillerle birleşirler:
sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi olmak, arz etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;
gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek...
Yardımcı fiillerle yapılan fiillere birleşik fiil denir. bunların bir kısmı ayrı, bir kısmı bitişik yazılır. Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir.
sabrettim, kayboldu, yardım ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, hoş eyledi;
gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir...
YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:
1. Basit Fiiller
Yapım eki allamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.
Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır.
Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.
Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...
Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir:
Gel! Oku. Yaz!...
Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:
Ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-...
2. Türemiş Fiiller
İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.
Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.
Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-...
3. Birleşik Fiiller
Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.
Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:
a. Kurallı Birleşik Fiiller
Yapılış şekilleri şunlardır:
]Fiil + yardımcı fiil
Herhangi bir fiille “yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek” yardımcı fiillerinden oluşur.
Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, “yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma” olmak üzere dört anlam ifade eder
İki fiil arasına “-a,-e,-ı,-i,-o,-ö,-u,-ü” zarf-fiil eklerinden biri girer.
Yeterlik Fiili
Fiil + “-e” + bil- şeklinde yapılır.
Anlam:
Ahmet bu işi başarabilir.
Başarmaya gücü yeter. Yeterlik
Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir.
Etmesi olası. Yeterlik Olasılık
Yanınıza gelebilir miyim?
İzin verir misiniz? Yeterlik İstek isteme, rica etme
Herkes kendi işiyle ilgilenebilir.
Buna izi var yeterlik izin verme
Olumsuzu şöyledir:
Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:
Başar-a-bil-i-r başar-a-ma-z
Aç-a-bil-i-r-im aç-a-ma-m
Oku-y-a-bil-i-r-im oku-y-a-ma-m
Gel-e-bil-i-r-iz gel-e-me-y-iz
Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:
Yaz-a-bil-i-r-im yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im
Oku-y-a-bil-i-r-ler oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler
İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:
Doğ-a-bil-i-r doğ-ma-y-a-bil-i-r
Ol-a-bil-i-r ol-ma-y-a-bil-i-r
Do'stlaringiz bilan baham: |
