TÜRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

a. Etken Fiil

 

Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.

Özne gerçek öznedir.

Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.

Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.

 

Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi.

Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti.

 

b. Edilgen Fiil

 

Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir.

 

Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil

Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil

Ev satıldı.

 

Fiile “-^ol, -^on” ekleri getirilerek yapılır.

 

Kapı açıldı

Araba yıkandı.

 

Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir.Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.

 

Bazı cümlelerde işi yapan “tarafından” sözüyle ya da “-cE” ekiyle belirtilebilir.

 

Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı.

Bu kararlar milletçe verilmedi.

 

Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:

 

Bu sıcakta uyunmaz.

Bu söze gülünür.

Yarın pikniğe gidilecek.

Burada kalınacak.

 

 

c. Dönüşlü Fiil

 

Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir.

Özne gerçek öznedir.

Nesne yoktur.

 

Fiile “-^ol, -^on” ekleri getirilerek yapılır.

 

Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi.

Adam hep kendisiyle övünüyor.

 

Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.

 

Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde “yapma” anlamı yerine “kendi kendine olma” anlamı vardır.

 

Karlar tepelere doğru çekildi.

Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi.

Öğleye doğru hava açıldı.

Havalar ısınınca buzlar çözüldü.

 

Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:

 

Sevmek sevinmek sevilmek

Dövmek dövünmek dövülmek

Giymek giyinmek giyilmek

Görmek görünmek görülmek

 

İsme getirilen “–len” ekiyle fiile getirilen “-İş” ve “-leş” eki de dönüşlülük anlamı katabilir:

 

O gün pek içlendim.

Trafik polisini görünce adam tutuştu.

Birazdan sakinleşir.

 

Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:

 

Özgür konferansta oldukça sıkıldı. dönüşlü

Sabaha kadar kurşun sıkıldı. edilgen

 

 d. İşteş Fiil

 

Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir.

“-^oş” ekiyle yapılır.

 

Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek...

 

Ya “birlikte” ya da “karşılıklı” anlamı katar.

 

Kuşlar uçuştu birlikte

Çocuklar gülüştü. birlikte

Öğrenciler kaçıştı. birlikte

 

Arada bir yazışırız. karşılıklı

Onunla Ankara’da tanıştık. karşılıklı

 

Bazı filler “ş” sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir.

 

Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak...

 

Bazı işteş fiiller bir surumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.

 

Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek...

 

Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor.

Hasta, biraz daha iyileşti.

Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti.

Rengi giderek koyulaşıyor.

 

Not: Yapısında “ş” sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.

 

Dostluğumuz günden güne gelişiyordu.

Sonunda öfkesi yatıştı.

Daracık bir yere sıkıştı.

Boyunda büyük işlere girişti.

Fırtınadan sonra deniz yatıştı.

Otobüs kalkmak üzereyken yetişti.

Evinden uzakta kalmaya alıştı.

 

Bazı fiiller “-lE-ş” şeklinde iki ek alarak, bazıları da “-lEş” şeklinde tek ekle işteş yapılırlar.

 

Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;

Toka-laş, bayram-laş...

 

Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.

 

Kazandıkları parayı paylaştılar.

 

 

2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

 

Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur.