“Turizm va Iqtisodiyot fakulteti” Iqtisodiyot kafedrasi

Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasi

D.Rikardo eng avvalo, qiymat nazariyasiga alohida e’tibor qaratdi. Bu kategoriyani talqin qilishdagi noaniqlikni tugatish, D.Rikardo bo‘yicha siyosiy iqtisod uchun muhim ahamiyatga ega. Bu muammoni ko‘rib chiqishda u A.Smit xulosalariga asoslandi va ulami tanqidiy rivojlantirishga harakat qildi. D.Rikardo A.Smitning mazkur kategoriyaga bo‘lgan ikki xil qarashini inkor etadi va qiymat tovar ishlab chiqarishga sarflangan mehnat bilan aniqlanishi kerakligini yozadi. U

qiymat birlamchi, shu bois daromadlar bilan aniqlanishi mumkin emas, deb hisoblaydi. Bu bilan D.Rikardo o‘zini qiymatning mehnat nazariyasi tarafdori ekanligini namoyish etadi. Qiymatni bunday sarfli tamoyil asosida tadqiq qilish klassik iqtisodiy maktabining boshqa vakillariga ham xos. Lekin D.Rikardoda e’tiborga molik jihat shundaki, u ayrim hollarda tovar qiymati nafaqat unga sarflangan jonli mehnat bilan, balki kapital va xomashyo ishlab chiqarish uchun ketgan oldingi mehnat sarflari bilan ham aniqlanishini qayd qilib o‘tadi. Erkin takror ishlab chiqarilmaydigan tovarlar qiymati esa nafaqat mehnat sarflariga, balki noyoblikka ham bog‘liq bo'ladi. Umuman olganda, D.Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan qiymatning mehnat nazariyasi sarfli tamoyillarga asoslangan. Uning bu nazariyasini birinchi bo‘lib tanqid qilgan o‘zining do‘sti T.Maltus hisoblanadi. U birinchidan, savol qo‘yadi: agar qiymatning mehnat nazariyasini to‘g‘ri, deb faraz qilsak, unda mehnatga haq toiash qanday bo‘ladi: qiymat bo‘yichami yoki qiymatdan past baho bo'yichami? Agar baho qiymatdan past bo‘lsa, unda ekvivalentli ayirboshlash tamoyili buziladi (foydaliligi har xil, lekin bir xil qiymatga ega bo‘lgan tovarlar ayirboshlanadi) bu klassik iqtisodiy nazariyaning va D.Rikardoning asosiy tamoyili. Ikkinchidan, T.Maltus qiymatning mehnat nazariyasi real amaliyot bilan mos tushmasligini ko‘rsatib beradi: agar qiymatning yagona manbayi haqiqatdan ham mehnat bo‘lsa, unda mehnat ko‘p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlar, kapital ko‘p sarflanadigan tarmoqlardagi tadbirkorlarga nisbatan ko‘proq foyda olishlari kerak. Amaliyotda esa barcha tarmoqlarda foyda me’yori deyarli bir xil. Demak, D.Rikardo nazariyasi xato, tovar qiymati faqat mehnat bilan emas, balki boshqa ishlab chiqarish omillari sarflari bilan ham aniqlanadi, deb xulosa qiladi T.Maltus. D.Rikardo o‘limidan sal avval, o‘zining qiymat faqat mehnat sarflari bilan o‘lchanadi, deb tushuntirishga qilgan harakati noto‘g‘ri ekanligini tan olgan.Renta nazariyasi. D.Rikardoning renta to‘g‘risidagi konsepsiyasi bugungi kunda ham o‘z faolligi bilan ajralib turadi. Yerdan foydalanganlik uchun hamisha renta to'lanadi, bunda uning manbayi,

D.Rikardoning tasdiqlashicha yerga sarflangan mehnat hisoblanadi. Yer resurslari cheklanganligi sababli xo'jalik amaliyotida unumdorligi va joylashishi bo‘yicha har xil bo‘lgan yer uchastkalaridan foydalaniladi. Buning natijasida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining qiymati, D.Rikardo bo‘yicha eng yomon uchastkada ishlatiladigan mehnat sarflari bilan aniqlanadi.