Turizm asoslari

tu rizm i —
odatda m aktab o ‘quvchilariga ta ’lim 
b erish m a q s a d id a q o ‘s h im c h a m a ’lu m o tla r n i o lish u c h u n
uyushtiriladi (gerbariy yig‘ish, o‘z oMkasini o ‘rganish va boshqalar).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Asosiy o ‘rin o ‘quvchi va o 'sm irlar orasidagi m u lo q o tn i egallaydi. 
Bolalar va o ‘sm iriar turizm i maxsus e ’tib o r va qobiliyat talab etadi. 
Tashkilotchilar yaxshi pedagogik tayyorgarlikka ega b o ‘lishi kerak. 
Bunday turizm ijtimoiy tu rizm asosida tashkil etilib, dotatsiya va 
chegirm alar bilan keng t a ’m inlanadi. M asalan, xalqaro talabalar 
bileti — IS1C, EU o ‘sm irlarga arzonlashtirish h u q u q in i beradi.
Y oshlar uchun tu rizm bu yuksak d arajad a ta ra q q iy topgan 
jam iy atning hayot m a zm u n id ir. Bunga 25 y o sh g a c h a va oila 
q u rm agan shaxslar kiradi. T urizm ularga h a y o td a to ‘g‘ri yo*l 
tanlashga va hayotiy tam oyillarni shakllantirishga yordam beradi. 
K unduzgi ta ’lim tizim ida o'qiydigan va 25 y o sh g ach a boMgan 
yoshlarga dunyoning b arch a joylarida am al qilad ig an imtiyozli 
t a ’riflar mavjud. Bu im tiyozlar h ar xil tran sp o rt turlariga, maxsus 
y o s h la r y o to q x o n a la rid a y a sh a sh g a , m u z e y la r n i, p a rk la rn i, 
ko‘rgazm alam i tom osha qilish uchun beriladi. Eng asosiysi shuki, 
narxlarda chegirm alar beriladi. Ba’zi h ollard a tu rist ota-onasiga 
q o ‘ng‘iroq qilishi mumkin. Yosh tu ristlaro ‘qituvchi'kuzatuvchi yoki 
maxsus shu sohada ishlovchi mutaxassis to m o n id a n sayohatga olib 
chiqiladi. Ko‘p hollarda talab alar 3-5 kishi b o ‘lib birlashishadi va 
mustaqil ravishda shaharga yoki xorijiy davlatga sayohat qiladi. Bunda 
talabalardan biri, yoki o ‘z o ‘qituvchisi sayohatga olib boruvchi bo‘lib 
ishtirok etadi. Shuningdek, bunda sayohat olib boruvchi shaxsga 
ham chegirm alar beriladi.
Bunday turizm ga im tiyoz yaratuvchi ta sh k ilo tlar — X alqaro 
yoshlar tashkiloti, Xalqaro yoshlar turizmi federatsiyasi (Federation 
o f international youth travel organization) dir. Bu federatsiya 1951- 
yilda tashkil topgan bo‘lib, asosiy qo‘mitasi K opengagenda joylashgan 
va Y U N ESK O rahbarligida ish olib boradi.
Xostel - votoqxona sifatidasi. arzon voshlar m ehm onxonasidir. 
U odatda karidor sistem asida b o ‘lib, um um iy h o jatx on a, yuvinish 
xonalari, o ‘z muzlatgichlariga, m ikroto‘lqinIi p echlarga ega b o lg a n
oshxonalarga, um um iy televizorga ega b o lg a n d a m olish xonalari 
va taksafonlarga ega bo‘ladi. Ovqatlanish kafe yoki oshxonada tashkil 
etiladi. Xostellar xonalari 2 kishilikdan 6 kishilikkacha (b a’zi hollarda 
ko'proq) bo‘ladi. Xostellar kam qulay b o ‘lsa-da, lekin doim tozadir. 
Nisbatan yoshroq turistlar yashaydigan xostellar shovqinliroq bo‘ladi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yoshlar te z-tez sho‘xlik qilishadi va bu yarim kechagacha ch o ‘zilishi 
mumkin. S hunga qaram asdan k o ‘pgina yosh b o lm ag an turistlar 
ham xostellarda yashashadi. Ular yoshlar hayotiga ko‘nikib qolishgan 
va bunda xostellar arzón xizmati ham rol o kynaydi. Shunday xostellar 
b o rk i, u y e r d a tu ris tn in g o ‘z ig a te g ish li b o ‘lgan o ‘rin -jo y
ch o y sh ab la rid an foydalanish m um kin. K o‘p xostellar kunduzi 
tozalash u ch u n yopib qo‘yiladi, bu paytda turistlar yuki va buyumlari 
maxsus x o nalard a saqlanadi.
X ostellar xizmatiga: choyshablam i yuvish, chegirm alarga ega 
boMgan m uzey, teatr, kinoteatr, avtobus, poyezd chiptalarini sotish 
va um um iy ekskursiya tashkil etish, internet xizmati kabilar kiradi.
X ostellar b u tu n dunyo b o ‘ylab tarqalgan, lekin ular Y evropada 
om m alashgan. K atta shaharlarda bir nechta xostellar faoliyat o(ib 
boradi, yozda ular soni ko‘payib talabalar yotoqxonalari sifatida 
foydalaniladi. X ostellar sh ah ar m arkazlaridan uzoq b o ‘lm agan 
tem iryo‘l va avtobus vokzallari yaqinida joylashadi.
T alab alar u c h u n xostellar deyilganda, unda faqat talab alar 
yashashi m u m k in , — degan xulosa kelib chiqmaydi. Bu xostellarda 
katta yoshdagi turistlar ham joylashishi mumkin. Skandinaviya 
m am lak atlarida xostellarga joylashish uchun «Xalqaro xostellar 
uyushmasi» a ’zolik kartochkasi b o ‘lishi kerak. Xalqaro va milliy 
talaba yoMlanmalari bilan ham m a xostellarda katta chegirm aga ega 
b o ‘Igan m e h m o n x o n a va ovqatlanish xizm atlariga ega b o lis h
m um kin. X ostellar yirik m ehm onxonalar tarm og‘iga qo‘shilgan va 
ular Y evropaning har bir katta shaharlarida bo‘lib, ular to m on id an 
xostellar kataloglarini chop etish va joylarni band etish xizmati tashkil 
qilingan.
Y oshlar xostellarining paydo boMishi XX asrning boshlarida 
G erm aniy ad a vujudga kelgan. 1901-yilda «Ko‘chm anchi qushlar» 
(«wonder-vogel») jamiyati tashkil topdi va bunda boshqalar hayotini 
o ‘rganish m aqsadida uzoq muddatli piyoda sayohat qilishni hohlagan 
shaxslar ishtirok etishgan. U lar allom alarning xalq og‘zaki ijodiyotini 
va xalq raqslarini o ‘rganishgan. 1910-yilda ushbujam iyat tashabbusi 
bilan m axsus xostel ochildi. Bu oddiy va arzón yoshlar tunash joyi 
degan m a ’n o n i anglatgan. X ostellarni tashkil qilish g‘oyasi tez 
tarqaldi va u lar nafaqat G erm aniyada, balki boshqa davlatlarda,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ju m ladan, N iderlandiya, Shveysariya kabi Y evropaning boshqa 
davlatlarida paydo b o ‘la boshladi. Birinchi ja h o n urushi xostellar 
barpo etilishi jarayoniga ta ’sir etdi, lekin undan oldin 1930-yiIda 
Angliyada birinchi xostellar uyushm asi, 1932-yilda X alqaro xostellar 
federatsiyasi tashkil topdi. Y oshlar xostellari uyushm asi bu — yosh 
tu r is tla r n i m e h m o n x o n a la r, y o to q x o n a la r va tu r b a z a la r g a
o ‘rta m iy o n a n arx lard a jo y la s h tiris h fa o liy atin i o lib b o ru v c h i 
tashkilotdir. U yushm a dunyodagi 5500 dan ortiq xostellarni o ‘z 
ichiga oladi. Avstraliyada uyushm a tizim ida 140 xostel mavjud. 
Bugungi kunda federatsiyaga 70 ta m am lakat a ’zo. 1934-yilda 
A Q SH da ham xostellar uyushm asi tashkil topdi.
Rossiya yoshlar xostellari uyushm asi 1992-yilda tashkil topdi. 
Uyushma m arkazi Sankt-Peterburgda jo y la sh g a n b o lib , u o4z ichiga 
7 ta xostelni oladi. Uyushma 1993-yildan boshlab X alqaro xostellar 
federatsiyasi (IY H F ) a ’zosi hisoblanadi. Hozirgi k u n d a Rossiyada 
1YHF va RYHA a ’zolari uch u n chegirm alarga ega b o ‘Igan xostel 
k artochkalarini (R U H A ca rd ) jo riy etish d av o m e tm o q d a . Bu 
kartochkalar dunyoning 3500 xostellarida chegirm a olish huquqini 
beradi.
Rossiya yoshlar xostellari uyushm asiga qarashli S an k t-P eterbu rg
xalqaro talabalar turizm i xosteli bor. Bu m eh m o n x o n a 1991-yilda 
tashkil topgan b o lib , u M oskva vokzali va Nevsk prospektidan 
uzoqda b o ‘lm agan shahar m arkazida joylashgan. U Rossiyadagi 
birinchi xostel nom ini olib, Rossiya xostellar uyushm asiga a ’zo. 
M ehm onxonada 56 ta joy b o ‘lib, ular 2 va 5 kishilik xo nalard an
iborat. Xostel turistik guruhlarga arzon xizm at ko‘rsatadi va h a r bir 
qavatdagi d u sh lar, yuvinish x o n alari, h o ja tx o n ala rd an tash q ari 
internet kafelar xizmati mavjud. Yashash toMovi 12 A Q SH dollaridan 
15 AQSH dollarigacha. Xona narxiga nonushta ham kiradi. Xostelda 
«Simbad travel» tu rizm idorasi xizm at ko‘rsatadi va b u id o rad a 77 
ta m am lakatdagi 5500 ta xostellarda joylarni band qilish m um kin. 
Bulardan tashqari, vizalarochish, maxsus chegirm alarga ega boMgan 
aviachiptalar sotish yo‘lga q o ‘yilgan.
International student idenity card (ISIC )
Dunyoning istalgan joyiga sayohat qilish uchun keng im koniyatlar 
yaratib beradigan maxsus talab alar va yoshlar uchu n k arto ch k alar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(ï SIC , G O 25) mavjud. IS IC bu xalqarotalabalarguvohnom asidir. 
K artochka (IN T E R N A T IO N A L YOUTH TRA V EL CA RD (G O
25) talabalardan tashqari 25 yoshgacha bo‘lgan yoshlarga ham
b e rilis h i m u m k in . Y o sh la rn i olib b o rad ig a n o ‘q itu v c h ila rg a
karto ch kalarberilad i (IN T E R N A T IO N A L T E A C H E R ID E N IT Y
C A R D (1T1C). Bu kartochkalarga ega bo‘lganlarga h ar xil imtiyozlar 
va chegirm alar beriladi. M asalan, xostellarga joylashish va uiarda 
ovqatlanish, transportlarda yurish uchun maxsus chiptalar (STA 
yoki KILBOY). ISIC kartochkalariga ega bo‘lgan yoshlarga salbiy 
vaziyatlarda tibbiy, moliyaviy va boshqa yordam lar beriladi.
IS IC onnect.
IS IC onnect - bu IS IC kartochkasi yordam ida aloqa xizm atidan 
foydalanish huquqini b eru vch i kartochka. Bu k artochka orqali 
telefon, telefaks, elektron p o ch ta orqali bepul yoki arzon baholarda 
foydalanish mumkin.
Yoshlar uchun avtobus xizmati
Y evropaga say oh at q ilu v c h ila r u ch u n eng qu lay tra n sp o rt 
v o sitalari avtobus y o 'n alish la rid ir. U lardan biri EV ROLAYNS 
yo‘nalishi bo‘lib, Y evropaning 30 ta katta shaharlarini bog'lab turadi 
va h a r b ir shahardan deyarli h ar kuni, katta shaharlarda kuniga 5 
m a rta g a c h a a v to b u s y o ‘n a lis h la ri q a tn a y d i. T u rist a v to b u s 
y o ‘n a lis h la rin i o ‘zi ta n la y d i, m asalan, 2 s o a td a n keyin siz 
A m sterdam da b o ‘lishingiz kerak, agar havo buzilishi ko‘rilsa, siz 
quyoshli Ispaniyaga sayohat qilishingiz m um kin. EVROLAYNS 
chip talarini 309 kunga yoki 60 kunga olish m um kin b o ‘lib, uning 
n arxini chiptaning am al qilish muddati belgilab beradi. Sayohat 
qilish uch un joylarni b ir sutka davomida EVROLAYNS idoralarida 
b an d qilish m um kin. T u rizm eng avjiga chiqqan paytda joylarni 
ertaro q band qilish lozim . Joyni band qilgach, sizga maxsus kupon 
beriladi. Bu kupon siz avtobusga chiqayotgan paytingizda ko‘rsatiladi. 
B irinchi avtobus yo‘nalishini siz chipta sotib olayotgan paytingizda 
b an d qilishingiz m um kin.
Sayohat qilayotgan paytda chiptalam i va pullam i xavfsiz joylarga 
q o ‘yish taqozo etiladi. Yo‘qoIgan EVROLAYNS chiptalari va pullari 
toM anmaydi. Sotilgan EVROLAYNS chiptalari qaytib olinmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

C ontici sistemasi bo‘yicha Yevropa b o kylab asosiy sayohatlar
K ontiki — bu dunyo b o ‘ylab avtobusda sayohat qilish tizimi 
bo‘lib, u n d a 18 yoshdan 35 yoshgacha boMgan shaxslar sayohat 
qilishlari m um kin. Turistlar h a m m a sharoitlarga ega boMgan maxsus 
av to b u slard a say oh at q ilish a d i va ularga m alak ali m e n e je rla r 
yollanadi. T uristlar o ‘z sayohatlarini 50 kungacha davom ettirishlari 
m um kin. Boshqa tom ondan q arag an d a, K ontiki tizim i b ir necha 
kunlik tu rlarn i taklif etadi. Bu talabalarn i im tih o n d an keyin sayohat 
qilish im koniyatini yaratib beradi.
K o n tik i va Evrolayns a v to b u s y o ‘n a lish la rin i b a n d qilish 
to ‘lovlarini toMash «Simbad travel» turizm agentligi to m o n id an
am alga oshiriladi.
D unvoning istalean burchagiea talaba cheeirm alariga e s a boMean 
aviachiptalar
D unyo b o ‘ylab sayohat qilish sam olyotlarda b o sh q a tran sp ort 
vositalariga qaraganda anch a qulaydir. Sam olyot u ch ish tezligi, 
qulayligi, ic h k i xizm atlari ta la b a la r u c h u n q im m a tg a tu sh ish i 
mumkin. Shu sababli, yoshlar va talabalar uyushmasi bu m uam m oni 
yechishning chegirm a yoMidan foydalanishni jo riy etm o q d a. Sharq 
aviakompaniyalari talabalar va yoshlam ing ichki va tashqi aviareyslari 
uchun h a r xil turdagi im tiyozlarni yaratib bergan. B ulardan tashqari, 
aviareyslarda joylam i band qilish va p och ta orqali av iach ip talar sotib 
olish xizm atlari yaratib berilgan. T alabalar chegirm asiga ega b o ‘lgan 
aviachiptalar IS IC yoki G O 25 kartochkalari orqali sotiladi.
Ijtim oiy tu rizm yana nogironlarga va qariyalarga, n afaq ax o ‘r va 
sh u kabi to ifa la rd a g i ijtim o iy y e n g illik va im tiy o z la rg a ega 
b o ‘lganlarga ham m o ‘ljallangan.
Tuzilishi jih atid an notijorat yoki tijo rat yo‘nalishIi tu rizm ham
m avjud : n o tijo r a t tu riz m o ‘z m a ’n o sig a k o ‘ra d a m o lis h , 
ko‘ngilxush!ik va xushchaqchaqlik u ch u n uyushtiriladi; tijo rat va 
ishbilarm onlik turizm i m aqsadi k ich ik hajm dagi bu yu m larn i ulguiji 
sotib olishdan iborat. Tadbirkorlik maqsadidagi turizm — sayohatning 
keng tarqalgan turi b o clib, biznes xizm at ko‘rsatish b ilan turistik 
firm alarga an chagin a foyda keltiradi. U lam in g k o ‘pchiligi o d atd a 
rasmiy idoralar vakillaridir. Ishchi safarían bilan boshqa h u d u d yoki 
davlatlarga boruvchilar, tadbirkorlar — notijorat tashkilotlari vakillari
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘lib, ular business travellers toifasiga kiradi. T urizm ning bu turi 
ja h o n d a keng tarqalgan, ular turizm statistikasida qatnashadilar, 
ch u nki uning ishtirokchilari o ‘z davlatidan m ablag4 oladilar va uni 
tu rizm markazlariga olib kelishadi. Tadbirkorlik turizm ida turistlar 
turisfik xizm atlarning katta qism idan foydalanishadi. Eng qim m atli 
m e h m o n x o n a la rd a tu r i s h a d i, boy m a d a n iy d a s tu r la r d a n
foydalanishadi, suvenir va sovgkalarni faol sotib olishadi. Bu xildagi 
tu rizm bahosi yuqoriligi, u n d a foydalaniladigan tovar va xizm atlar 
qim m atligidan kelib chiqadi. Ba’zi davlatlar bunday turizm uchun 
m axsus vizalar berishadi. (Estoniya, Finlyandiya va h. k.).
K ongress turizm — m axsus turizm b o ‘lib, u n d a syezd va 
sem in arlar o'tkazish tashkil etiladi. U ham ishbilarmonlik turizmiga 
kiradi. Bu turdagi sayyohlik dunyoda m a sh h u rb o 'lib ju da qulaydir. 
O datda, bunda konferensiya ishtirokchilari xarajatlarini uni yuborgan 
tashkilot yoki firma to ia y d i. Shuning uchun A Q SH , Shveysariya 
va Finlyandiyada bu turdagi sayohat davlat turizm dasturi asosini 
tashkil etadi. K atta m ehm onxonalarda barcha zarur narsalar bilan 
ta ’m inlangan katta va kichik kongress - xollar, majlis zallari, biznes 
m arkazlar, banket zallar, transp o rt xizmati va shu kabi konferensiya 
va syezd o'tkazish uch u n kerakli xizmat turlari va binolar quriladi.
D unyoga m ashhur kongress markazlari anchagina tig‘iz ish 
ta rtib ig a ega va har kuni 2-3 ta katta yig‘ilishlar uyushtiriladi, shu 
bilan ular aholi bandligi va yuqori darom ad olishni ta ’minlaydi.
K o n g ress ta sh k il e tis h d a u ch rash u v d an o ld in va keyin 
ish tiro k ch ilarg a k atta m iq d o rd a q o ‘shim cha x izm at tu rlarid an
foydalanish imkoniyati yaratiladi (ko'rgazmalar, banketlar, konsert 
va h.k.). Shuni e’tiborga olish kerakki, 55 % dan yuqori kongress va 
syezdlar ishtirokchilar soni ko‘pi bilan 200—500 gacha bo‘ladi va 
faqat 1 5 -2 0 % i 100 kishilik ishtirokchiga m oljallanadi. Juda katta 
konferensiyalar ( 1000 kishidan ko‘p) ancha kam o ‘tkaziladi va umumiy 
sonining 10% ini tashkil etadi. Q o ‘shimcha qulayliklardan yana biri 
sh u n d a k i, kongresslar o d a td a turizm m avsum i o rasida b o ‘lib, 
m ehm onxona va restoranlardan unumli foydalanish imkonini beradi.
K onferensiyalar anch ag in a oldin, uchrashuvdan 2 -3 -y il oldin 
rejalashtiriladi. Ba’zi syezdlar va uchrashuvlar doim iy o ‘tkazilib 
k elin ad i. Kongress tu riz m d a uning tash k ilo tch ilarid an maxsus
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ahorat talab qilinadi. C hunki, ju d a k o ‘p tashkiliy m u a m m o lar 
yuzaga kelishi mumkin. Shuning u c h u n bu turdagi turizm b ilan
maxsus firm alar shug‘ullanadi. M asalan , Buyuk B ritaniyada 100 
dan ortiq shu kabi firmalar bor. U lar ishtirokchilarga xizm at qiluvchi 
va o ‘zlari aloh ida uchrashuvlar uyushtiruvchi firm alardir (m asalan , 
m arketing, reklam a, taklif, doklad va kuzatuvchilarni ta n la sh va 
h.k.).
S hopping turizm xarid m aqsadidagi tu rizm dir. U nda sav d o
d o ‘konlaridan, superm arket, m in im ark etlard an xarid m aq sad id a 
tovarlar sotib olinadi.
Xulosa
U shbu m avzuda turizm turlari va u n in g turli ko‘rinishlari b a y o n
qilinib, unda turizm shartli ravishda ikki turga b o ‘Iib o ‘rganildi: 
aktiv (faol) tu rizm va passiv (n o fa o l) tu rizm . Aktiv tu riz m d a
turistlardan katta jism oniy kuch ta lab etilishi, bunday tu rizm b ila n
asosiy turistlar qatlam i shug‘ullanishi, alpinizm ham da tog‘ga chiqish 
kabi ko‘p jism oniy kuch va zo ‘riqish b o ‘ladigan sayohatlar b u n g a 
misol b o ‘lishi t a ’kidlab o‘tilgan.
Passiv turizm da esa buning aksi b o ‘lib, bunday turizm b ilan
q a riy a la r, p e n s io n e rla r, n o g ir o n l a r s h u g ‘u lla n is h i, b u n g a
sog‘lom lashtirish turizmi misol boMa oladi.
Shuningdek, turizm ning b o shqa xillari - k o'rinishlari sifatida: 
sarguzashtli, tem iry o‘1, avtoyo‘1, suv y o £li, havo yo‘li tu rizm larig a 
ham alohida e ’tib o r berilgan h a m d a d a m olish, ro h atlan ish va 
k o ‘n giloch arlik , sog‘lo m lash tirish , o ‘rg an u v ch i, q ish lo q , t a ’til 
kunlaridagi dam olish, go‘zal tog‘larga sayohat, safari tur, ekoturizm , 
harbiy, etnik, qarindoshlarni va d o ‘stlarn i ko‘rish, tarixiy, d in iy - 
ziyorat, m arosim , falokat joylariga b o rish , xazina izlash, ishqiy, 
Sport turizm lari kabi sayohatlarni batafsil yoritib berilgan.
M avzuni o ‘rganish jarayonida m axsus va ijtim oiy tu riz m n in g
o ‘ziga xos xususiyatlari haqida h am m a ’lu m o tlar berilgan.
Tayanch iboralar:
— Turizm turlari
— Aktiv (faol) turizm
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

— Passiv (nofaol) turizm
— Turizm ning turli k o ‘rinishlari
N azo rat va mulohaza savollari: