Turizm asoslari

X alqaro turistik huquq
X alqaro turizm k o ‘pgina konvensiyalar, xalqaro shartnom alar 
va bitim lar bilan tartib g a solinadi. D astlab turizm rivojlanishiga 
asos b o ‘lgan, d am olish va b o ‘sh vaqtning asosiy huquqlarini 
ta ’minlash to ‘g‘risidagi bitim ga erishildi. 1948-yil Birlashgan Millatlar 
Tashkiloti (B M T) Bosh Assambleyasi to m o n id an qabul qilingan 
inson huquqlari U m u m ja h o n D ekleratsiyasining 24-m oddasida 
shunday deyiladi: « H ar b ir inson ish vaqtini oqilona chegaralanishi 
va h ar yilga pullik t a ’tilni olishi, dam olishi va b o ‘sh vaqt huquqiga 
egadir». 1966-yil B M T Bosh Assambleyasi bu shiorni tasdiqladi va 
kengaytirdi. Iqtisodiy, ijtim oiy va m adaniy h u q uqlar to ‘g‘risidagi 
X alqaro pakt (bitim )ga im zo chekkan davlatlar har b ir insonning 
«dam olish, b o ‘sh vaqt, ish vaqtini oqilona cheklash, davriy pullik 
t a ’tii ham da bayram kunlari uchun to ‘lov» huquqm i ta ’minlash 
m ajburiyatini zim m alariga olganlar.
Bu nizom lar tu riz m rivojlanishiga, xususan, xalqaro tu rizm
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rivojlanishiga turtki berdi. X alqaro tu rizm n in g jadal rivojlanishi 
turistik faoliyatni tartibga soluvchi m e ’yo rlar o ‘rnatish zaru riy atin i 
keltirib chiqaradi. Xalqaro turistik h u q u q tashkil to p ish in in g eng 
asosiy yo‘naiishlaridan biri term inologiya va ta ’riflar to ‘g ‘risidagi 
bitim tuzish edi. Turistik term inologiya ustida ishlash bilan M illatlar 
Ligasi statistika q o ‘mitasi shug‘ullanadi va 1937-yil X alqaro tu riz m
atam asiga birinchi marta ta ’rif b eriladi. Ikkinchi ja h o n u ru sh id an
keyin u sh b u m asalani ishlab c h iq is h b ila n R asm iy T u r is tik
Tashkilotlam ing Xalqaro Ittifoqi shug‘ullanadi (International U n io n
o f O fficial T ravel O rganizations— IU O T O ). 1950-yil ata m a la rg a
ekskursant, tran zit turist tu sh un chalari kiritildi. 1954-yil esa B M T
komissiyasi to m o nid an turistga yangi t a ’rif berildi. K eyinchalik bu 
t a ’rif 1963-yil BM Tning x alq aro tu riz m va say o h at b o ‘y ic h a
K onferensiyasi (Turizm ta ’riflari b o ‘y ic h a Rim K onferensiyasi)da 
to ‘la aniqlandi. 1976-yil BM T to m o n id a n birinchi m arta tu ristik
atam alar ta ’riflari ro‘yxati nashr q ilindi. U nda turistik statistik a 
qoidalari u ch u n m o‘ljallangan deyarli b arch a m u h im a ta m a la r
m av jud (P ro v is io n a l G u id e lin o s o n I n te r n a tio n a l T o u r is m . 
U N C T A D ).
X alq aro h am jam iyatda tu riz m n in g rivojlanishi t o ‘g‘risid ag i 
m uhim hujjat 1975-yil 1-avgustda im zolangan Xelsenki b itim id ir. 
U nda Yevropa xavfsizlik va h am korlik b o ‘yicha M ajlisining so ‘nggi 
AKTi im zolanib, BMT qoshida J a h o n T uristik Tashkiloti — J T T
tash kil etild i. U shbu ta sh k ilo tn in g aso siy m aqsadi - x a lq a ro
ham jam iyatda turistik ayirboshlashni yengillashtiruvchi m e ’y o r va 
qoidalarni ishlab chiqish b o ld i. 1985-yil Jah o n Turistik T ash k ilo ti 
(bundan buyon — JTT) Bosh Assambleyasining 6-sessiyasida «Turizm
xartiyasi va turist Kodeksi» qabul qilindi. JT T m e’yoriy hujjatlarining 
katta qism i asosiy yetakchi tillard a c h o p etiladi (ingliz, n em is, 
fransuz, ispan, so ‘nggi paytlarda xitoy va rus tillarida h am ).
Bugungi kunda xalqaro tu rizm o ‘z faoliyatini asosiy x alq aro
k e lish u v larg a b in o a n o lib b o ra d i: G a a g a (1 9 8 9 -y iI, G a a g a , 
N iderlandiya) va M anila (1980-yil, M an ila, F ilippin) b itim la ri, 
turizm vazirliklarining Osaka konferensiyalari yo‘riqnom alari (1994- 
yil, O saka, Yaponiya).
H ududiy qo n unlar va m e’yoriy a k tla m i-h a m ta ’kidlab *o‘tish
31
 i
/ 
U 
"
t,,„: 
j
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uhim . Yevropa iqtisodiy hamjamiyati ushbu ittifoqqa kiruvchi 
m am lakatlar turistik faoliyatini tartibga solish b o ‘yicha bir qator 
q o n u n lar va m e ’yoriy ak tla r qabul qilgan. M asalan, yagona vizali 
h ud ud , turistik xizm atlar to ‘g‘risidagi Shengen shartnom asi (E l 
Direktivasi № 90 G “ 134 13-may 1995-yil. «Turistik agentlik va 
m ijoz o ‘rtasida im zolanishi kerak b o lg a n nam unaviy shartnom a», 
«Sayohat qilish sh artn o m asi b o ‘yicha Xalqaro Konvensiya», 1970- 
yil 22-oktabrda FUAAV (FUA A V — turistik agentliklar uyushmasi 
Butunjahon Federatsiyasi) ning Bosh Assambleyasida qabul qilingan 
«M ehm onxona egalari va turistik agentliklar o ‘rtasida bitim lar 
tuzishga tegishli X alqaro m ehm onxona Konvensiyasi», 1979-yil 15- 
iyunda M GA FUAAV to m on id an qabul qilingan «Bojxona bojlarisiz 
savdo qiluvchi m agazinlar faoliyatini tartibga soluvchi m e’yorlar» 
va hokazo.
YoMovchilar va ularn in g yuklarini xalqaro havo, avtom obil va 
dengiz transportida tashish alohida tartibga solingan. Havo transporti 
Varshava Konvensiyasi bilan (1929-yil Varshavada qabul qilingan), 
avtom obilda y o lo v c h ila r va yuklarni tashish Berlin Konvensiyasi 
bilan (1975-yil, Berlin), dengiz transportida yo‘lovchilarni tashish 
esa Afina Konvensiyasi bilan boshqariladi.