Telefon aloqasi xizmatlarini ko‘rsatuvchi sub’yektlarda daromadlarni tan olish mezonlari va ularni xujjatlashtirish
Бозор иқтисодиёти шароитида хўжалик юритувчи субъектларнинг асосий мақсади даромад олиш ҳисобланади. Чекланган ресурслардан унумли фойдаланиб юқори даромад олиш ҳар бир корхонанинг асосий муоммоси бўлиб қолмоқда.
Tелефон алоқаси ҳизматларини кўрсатувчи корхоналарда хизматлар турларининг хилма – хиллиги улардан олинадиган даромадларнинг ҳам хилма-хиллигидан дарак беради. Бу эса уларнинг тасниф ва тавсифига қараб гуруҳларга тўғри ажратишни талаб қилади. Даврий адабиётларда телефон алоқаси ҳизматлари даромадлари таснифи, тавсифи, уларни тан олиш меъзонлари етарлича ўз аксини топмаган.
Даромад тушунчаси турли манбаларда турлича ёритилган. Республикамизнинг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида қонуни»нинг 7-моддасида даромадлар бухгалтерия ҳисобининг муҳим объекти эканлиги, шунингдек унинг 18-моддасида даромадларни пул келиб тушган санадан қатъий назар, қайси даврга тааллуқли бўлса, ўша ҳисобот даврида акс эттириш тартиби белгиланган. Республикамизнинг Солиқ кодексида (129-139-моддалар) хўжалик юритувчи субъектлар даромадларининг таснифи ва тавсифи очиб берилган.
Республикамизнинг бухгалтерия ҳисоби миллий стандартларида (БҲМС) хўжалик юритувчи субъектларнинг даромадлари алоҳида фаолият турлари бўйича таснифланган ҳамда, мос равишда, уларни тегишли счётларда ҳисобини юритиш тартиби белгиланган. Хусусан 2-сон БҲМС «Асосий хўжалик фаолиятидан олинган даромадлар» хўжалик юритувчи субъектлар даромадларини учта гуруҳга ажратишни назарда тутади. Булар: (1) асосий хўжалик фаолиятидан олинган даромадлар; (2) операцион фаолиятдан олинган даромадлар; (3) молиявий фаолиятдан олинган даромадлар.
Республикамизнинг 3-сон БҲМС «Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот» хўжалик юритувчи субъектлар даромадларини молиявий натижалар тўғрисида ҳисоботда қуйидаги турларга ажратиб акс эттиришни назарда тутади: (1) сотишдан олинган соф тушум; (2) асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар); (3) молиявий фаолиятдан олинган даромадлар; (4) фавқулотдаги фойдалар; (5) соф даромад.
Асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромадларни ҳисоблаш чоғида даромад эътироф этилган пайтни аниқлаш асосий масала ҳисобланади. Асосий хўжалик фаолиятидан тушган даромад хўжалик юритувчи субъектга келгусида иқтисодий наф тушиши эҳтимоли бўлган пайтда, шунингдек бу нафни ишончли ва аниқ ўлчаш мумкин бўлган пайтда акс эттирилади. Асосий хўжалик фаолиятидан олинадиган даромад жорий нархларда олинган ёки олиниши лозим бўлган тушум қиймати бўйича баҳоланади. Даромад миқдори – олинган ёки олиниши лозим пул маблағи ёки унинг эквивалентларидан иборат. № 21-сон БҲМС га мувофиқ асосий фаолиятнинг даромадлари - тайёр маҳсулот, товар, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларни сотишдан олинган даромадлар, шунингдек сотилган товарларнинг қайтиши, сотиш ва баҳолардан чегирмалардан иборат.
2-сон БҲМС га мувофиқ таварларни сотишдан тушган даромад қуйидагича тан олинади:
*хўжалик юритувчи субъект товарларга эгалик қилишнинг хатарлари ва афзалликларининг анча қисмини харидорга топширганда;
*хўжалик юритувчи субъект одатда мулкка эгалик қилиш билан боғлиқ бўлган даражадаги раҳбарлик давомийлигини ҳам, сотилган товарларни назорат қилиш самарадорлигини ҳам сақлаб қолмаганда;
*даромад миқдори ишончли даражада баҳоланганда;
*хўжалик юритувчи субъект битим билан боғлиқ иқтисодий наф олиши эҳтимоли мавжуд бўлганда;
*битим билан боғлиқ қилинган ёки кутилаётган харажатлар ишончли даражада аниқланадиган бўлганда.
Хизмат кўрсатишни (ишларни) ўз ичига оладиган битим натижаси аниқ белгиланадиган бўлса, шу битим билан боғлиқ даромад йиллик молиявий ҳисобот тузиш вақтида битимнинг бажарилиши босқичига қараб тан олинади. Битим натижаси эса қуйидаги шартларни бажариш бўйича аниқ белгиланиши мумкин:
*даромад миқдори аниқ баҳоланиши мумкин;
*хўжалик юритувчи субъектга битим билан боғлиқ даромадларнинг тушиши эҳтимоли мавжуд;
*битимни бажариш чоғида қилинган харажатлар ва битимни ниҳоясига етказишга доир харажатлар юксак ишончлилик даражаси билан баҳоланиши мумкин.
Телефон хизматларини кўрсатувчи корхоналарда даромадларни икки гуруҳга ажратиш мумкин, жумладан асосий фаолиятдан олинадиган даромадлар ва асосий бўлмаган фаолиятдан олинган даромадлар.
