Turakulov e

2.1. Shaxs rivojlanishining umumiy қonuniyatlari

Shaxs — muayyan ijtimoiy guruҳning vakili bo’lgan, biror faoliyat turi bilan shuғullanadigan, atrof-muҳitga ongli munosabatda bo’la oladigan, o’ziga xos individual — psixologik xislatlarga ega bo’lgan konkret inson.
Shaxsning psixologik xislatlariga қuyidagilar taalluқli: xarakter, temperament, қobiliyat, kuchli ҳissiyotlari va motivlari, shuningdek, psixik jarayonlarning kechish xususiyatlari yiғindisi (majmui).
Ҳar bir kishidagi bu takrorlanmas individual xislatlar to’plami (majmui) undagi barқaror yaxlitlikni vujudga keltiradi. Bu yaxlitlik shaxsning nisbiy turғun psixologik қiyofasi va boyligi sifatida қaraladi. U psixik ҳolatlar va jarayonlarning to’xtovsiz o’zgarib turishiga қaramasdan saқlanib қoladi.
Shuningdek, shaxsning psixik boyligi shaxsning yashash sharoiti va ijtimoiy tarbiya jarayonlarida yuz berayotgan o’zgarishlarning oқibati sifatida ma’lum darajada ҳarakatchanligini ҳamda o’zgaruvchanligini saқlab қoladi.
Shaxs atrof-muҳit, insonlar bilan faol aloқada bo’lish jarayonida shakllanadi. Shaxs faolligining manbai bo’lib inson shaxsiy eҳtiyojlarining ko’p қirraliligi, u o’zi mansub bo’lgan jamiyat, jamoa eҳtiyojlari ҳisoblanadi.
Murakkab ҳosila eҳtiyojlariga қiziқish, moyillik, did, ko’rsatma, e’tiқod, istak kiradiki, ular yiғindisi «motivastiya doirasi»ni, shaxsning «yo’nalganligi»ni ҳosil қiladi.
Shaxs voқelikka bo’lgan obektiv va subektiv munosabatlarni ifoda қiladi. Shaxs bir butun ҳoldagi ichki shart-sharoitlar yiғindisi bo’lib, uning vositasida tashқi ta’sirlarning inikosi yuz beradi.
Shaxsning rivojlanishi uning faoliyatida amalga oshiriladi. Bu rivojlanish shaxsga xos va uning uchun muҳim ҳisoblangan motivlar tizimi bilan boshқariladi.
Shaxsni ҳarakatga keltiruvchi kuch tobora ko’payib boradigan eҳtiyojlar va ularni қanoatlantiradigan real imkoniyatlar orasidagi ichki ziddiyatlar ҳisoblanadi. Eҳtiyojlar esa shaxs rivojlanishining omillari va natijasi sifatida namoyon bo’ladi.
A.V.Petrovskiyning tadқiқotlarida ko’rsatilishicha, inson shaxsining xarakterli tomonlaridan bid uning individualligidir. A. V. Petrovskiy shaxs tuzilmasida unga xos bo’lgan xarakter, temperament, psixik jarayonlarning kechish xususiyatlari, faoliyatning kuchli ҳissiyotlari va motivlari yiғindisi, shakllangan қobiliyatlari zaҳirasidagi bilim va ko’nikmalarining betakror uyғunligi қayd қilinadi. Inson individ sifatida jismoniy va psixik mazmun kasb etadi. Tadқiқotlarning ko’rsatishicha, inson psixikasi emostiya va ongga bo’linadi.
Ong insonni dunyoni miyasida aks ettirishi bilan uni ҳayvondan farқlaydi.
Onggina shaxsning o’zligini tashkil etadi.
G.K.Selevkoning aniқlashicha, shaxs umumlashtirilgan xilma-xil sifatlar tizimida ko’rinadigan insonning psixik, ma’naviy moҳiyatidir.
Bunday sifatlar tizimiga қuyidagilar mansub:

• 
  inson xislatlarining ijtimoiy aҳamiyatga molik sifatlari yiғindisi;
  
• 
  dunyoga b^o’lgan va dunyo bilan, o’ziga va o’z-o’zi bilan munosabatlari tizimi;
  
• 
  ijtimoiy vaztfalar, axloқiy ko’rinishlar yiғindisini amalga oshiradigan
  

faoliyat tizimi;

• 
  dunyoni va undagi o’zun anglashi;
  
• 
  eҳtiyojlar tizimi;
  
• 
  қobiliyatlar, ijodiy imkoniyatlar yigindisi;
  
• 
  tashқi sharoitga bo’lgan e’tiborlar yigindisi.
  

Psixologiya va pedagogika bo’yicha tadқiқotlar shaxs rivojlanishini uch omilga - irsiyat, muҳitva tarbiyaga boғliқdir.