Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Tuproq kolloidlarining xususiyatlari
. Tuproq kolloidlarining o‘ziga 
xos xususiyatlari bo‘lib, ular tuproq kesmasi va genetik qatlamlarga o‘tib, 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
87 
ularning suv-fizik xossalarini belgilab beradi. Ularning xususiyatlari, asosan, 
ichki yuzasining sathi, manfiy zaryadligi, gaz molekulalari va ionlarining 
adsorbsiya qilinishi, namlikka qarab bo‘kishi yoki siqilishi, o‘zgaruvchan 
dispersligi, qaytar va qaytmas quyqalar, peptizatsiya va koagulyatsiya 
jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Tuproqda kolloidlar 5-10%, 15-25%, 40-60% 
bahzi bir yerlarda 90% uchraydi. Tuproq muhiti, namlik sharoitiga qarab 
kolloidlar suyuq yoki qattiq fazalar tarkibida uchraydi. 
Tuproq kolloidlari zarrachalarining elektr zaryadi
. Tuproq 
kolloidlari manfiy zaryadli bo‘lib, ularni suvda erimaydigan yuqori valentli 
tuzlar anioniga o‘xshatish mumkin. Bu toifadagi kolloidlar, ya’ni atsidoidlar 
kislotali xarakterda bo‘lib, ular gumus moddalari, ikkilamchi minerallar 
silikat va alyumosilikatlardan iboratdir. Tuproq eritmalari va suv vodorod 
ionlarining tabiatiga binoan kuchsiz kislotali, neytral yoki ishqoriylik muhitga 
ega. Shuning uchun ular vodorod ionini ajratib yuborishi natijasida u manfiy 
zaryadli tuproq kolloidlarini bog‘lab ushlab turadi. Tuproq gumusining 
kolloidlari manfiy zaryadligi COOH, OH, NH
2
kabi funksional guruhdagi 
birikmalarga bog‘liq bo‘lib, ular o‘z tarkibidagi vodorodni berib boshqa 
katonlarni sorbsiya qiladi. 
Tuproq kolloidlari tarkibidagi minerallar panjarasidan burchaklar, 
qirralaridagi Si, Al, Mg ionlari ochilib, valentligi bo‘shab qoladi. Natijada, 
kolloid zarrachalari ichida bu bo‘sh valentlikni bog‘lab turadigan manfiy 
zaryadli qatlam bo‘ladi. Kolloid zarrachasi manfiy zaryadga ega bo‘lib, 
kationlarni almashtirish va yutish qobiliyati vujudga keladi. Silikatli va 
alyumosilikatlarni tashkil qiladigan kremniy kislorodli tetraedr kolloid 
yuzasida ochilib polidispers zarrachalarini hosil qiladi. Bo‘shalgan 
zaryadning hosil bo‘lishi ON tarkibidagi vodorodning ionlashish xususiyati 
bilan bog‘liqdir, ya’ni: 
SiOH + H
2
O 
→
SiO
-
+ H
3
O
+
Bu toifadagi zaryadlar ikki qavatli kaolinit va nakrit hamda uch qavatli 
montmorilonit (smektit) minerallari uchun xos xususiyatdir. Uch qavatli 
minerallarda manfiy zaryadli koloidlar katonlarning izomorf joylashishi bilan 
bog‘liqdir. Masalan, mineral panjarasidagi kremniy atomini (Si
4+
), alyuminiy 
(Al
3+
) yoki unga teng o‘lchamli, ammo kam zaryadli atomlar bilan o‘rin 
almashinishi natijasida oshiqcha valentlik vujudga keladi. Agar mazkur 
izomorf almashinish ichki qavatlarda ro‘y bersa, kationlar yutilmasdan, balki 
illit mineralidagidek kaliyning almashinmaydigan holati hosil bo‘ladi. 
Montmorilonit turidagi minerallarda zaryadlar yuza va ichki qismi hamda 
harakatchan panjaraning ichidagi yuzasida hosil bo‘ladi.
Shuning uchun uch qavatli minerallarning ikki qavatiga nisbatan yutish 
qobiliyati yuqori bo‘ladi. Tuproqdagi kremniy gidrooksidlari, gumus va 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
88 
alyuminiy birikmalari yuqori dispers hisoblanadi. Tuproq zarrachalari 
yuzasida doimo manfiy zaryadli gumus kislotasining karboksil guruhlari va 
kremniy kislotasining anionlari uchraydi.