Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Bakteriyalar 
ekzofermentlari ta’sirida oqsil, qand, kraxmal, organik 
kislotalar, spirt, alg‘degid parchalanadi. Fermentlar tabiatiga binoan mahlum 
turdagi moddalarni tezlik bilan parchalab tashlaydi. Masalan, sellyulozani 
Cytauphaga, Clostridium, Celvibrio kabi bakteriyalar parchalab, sellyuloza va 
sellobioza fermentini, kraxmalni Clostridium accectobutilicana, Bacillus 
subtillis, Bac.mesentericus amilaza va glyukozidaza fermentlarini 
parchalaydi. 
Organik moddalarni parchalashda aktinomitsetlar faol ishtirok etadilar. 
Ular uglevodlar manbai, ksilan, pektin moddalari, sellyuloza, keratin, xitin, 
yog‘ kislotalar va uglevod zanjirini uzib tashlaydilar. 
Aktinomitsetlar
- juda ko‘p turdagi mikroorganizmlarni o‘z ichiga olib, 
bakteriya va boshqa zambrug‘lar singari chidamli emas, ya’ni harorat 5-10 
0
S 
va namlik 91,5 - 99 % bo‘lgandagina yaxshi rivojlanib, organik moddalar 
chirishida faol ishtirok etadi. 
Zambrug‘lar
tuproq tarkibidagi o‘simlik va hayvon qoldiqlarini 
fermentlar yordamida, tezlik bilan parchalab tashlaydi, biroq ular tezligi 
jihatidan bakteriya va mikroorganizmlardan keyingi o‘rinni egallaydi. 
Aromatik organik birikmalar – lignin va taninlarni ular mikroorganizmlarga 
nisbatan tezkorlik bilan yemirib yuboradi. Tuproqda yashaydigan 
suv o‘tlari
(avtotroflar) organik moddalar hosil qilishda faol qatnashib, ularning 
hujayrasi amyoba, infuzoriya, kana, nematodlarning oziqa manbai 
hisoblanadi. Tuproqdagi 
umurtqasiz hayvonlar
kana, chuvalchang, 
mingoyoq, qo‘ng‘iz, qumursqalar esa organik moddalarni mexanik ravishda 
aralashtirib, o‘z ichidan o‘tkazib, mikroorganizmlar uchun xom ashyo 
tayyorlab beradi. 
Tuproqdagi yashaydigan 
umurtqali hayvonlar
jamiki zoomassaning 2% 
ini tashkil qiladi, ammo ularning mahsuloti tuproq biologik jarayonlarida faol 
qatnashadi. 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
71 
Organik moddalarning parchalanishida fermentlar faol ishtirok etadi, 
ularning manbai tuproqda yashaydigan tirik mavjudotlardir. Ular oqsil 
moddalardan iborat bo‘lib, molekulyar massasi 10000 Dalg‘tondan ham 
qatta, biokimyoviy jarayonlarda katalitik vazifani bajaradi. 
O‘simlik va hayvon qoldiqlari oqsil, uglevodlar, kraxmal, sellyuloza, 
lipid va aromatik moddalardan iborat. Tuproqdagi barcha gumus birikmalar, 
spetsifik va nospetsifik moddalarga bo‘linadi. Organik moddaning 10-15% i 
nospetsifik moddalardan tashkil topgan, ular azotli birikmalar, oqsil va 
aminokislotalardan iborat. Oqsillar tirik organizmlar komponenti bo‘lib, 
aminokislotalardan tashkil topgan polimerlardir. Oqsilda uglerod, vodorod, 
kisloroddan bo‘lak, azot 15-19%, bor va 0,3-2,4% oltingugurt, fosfor mavjud. 
Tuproqda oqsillar parchalanib, aminokislotalar, glitsin, alanin, serin, tsistein, 
treonin, valin, metionin, karbokislota va aminlar hosil qiladi. Uglevodlar 
tuproqda yashaydigan mikroorganizmlar va umurtqasiz hayvonlarning hayot 
manbaidir. Uglevodlar monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza, mannoza, 
galaktoza, arabinoza, riboza, ksiloza), oligosaxaridlar 2-4%, polisaxaridlar 
11% dan ko‘proq bo‘lib, ular monosaxarid polimerlaridir. Polisaxaridlarga 
pentozanlar va geksozanlar kiradi. Pentozanlar ksilan va arabanlardan tashkil 
topgan, geksozanlarga esa glyukoza monomerlari, kraxmal, izolixenin, 
sellyuloza, 
polifruktozan, 
poligalaktan, 
polimannanlar 
kiradi. 
Geteropolisaxaridlarga–sopolimer 
saxaridlar, 
ya’ni 
arabinozalaktan, 
gemisellyuloza, galaktomannan, glyukomannan, arabinoksilanlar kiradi.