Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Tuproqning yoshi. 
Tuproqning rivojlanishi, ya’ni evolyutsiyasi 
uning yoshi bilan bog‘liqdir. V.V.Dokuchayev tuproq yoshini absolyut va 
nisbiy yosh turkumlariga ajratadi. Absolyut yosh deganda tuproqning 
paydo bo‘lishidan to hozirgi kungacha bo‘lgan vaqtni, nisbiy esa yosh 
tuproqning hosil bo‘lishi jarayoni va ularni boshqa bosqich bilan 
almashinuv davrini nazarda tutadi. Tuproq yoshi radioaktiv yoki 
paleobotanik usullar bilan aniqlanadi. 
Tuproq hosil qiluvchi ona jinslar. “
Tuproqshunoslik” fanidan 
mahlumki, tuproq tarkibi ona jinsning kimyoviy tarkibi va xossalari bilan 
chambarchas bog‘liqdir. Tog‘ jinslarining nurashi natijasida hosil bo‘lgan 
moddalarning tarkibi tuproqning granulometrik, kimyoviy va mineralogik 
tarkibiga, ularning fizikaviy va fizik-mexanik xossalariga, suv, havo, 
issiqlik va oziqa rejimiga bevosita ta’sir qiladi. Ayniqsa, bu genetik 
bog‘liqlik tuproq hosil bo‘lishi jarayonining boshlang‘ich davrida 
elyuviyda yoki delyuviyda oddiy (primetiv), hali kesma (profil) 
tabaqalanmagan paytida yaqqol namoyon bo‘lib, natijada ona jins 
xossalari tuproqda aks ettiriladi. Vaqt o‘tish bilan tuproqda ona jins 
xususiyatlari borgan sari kamayib ketadi. Faqatgina chuqur o‘zgarishlarga 
uchramagan minerallargina saqlanadi. 
Tuproq kesmasining qalinligi, xossalari va tarkibi tuproq hosil 
qiluvchi ona jins tabiati bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, nordon 
magmatik tog‘ jinslari va qumtoshlar elyuviyida paydo bo‘lgan tuproqlar 
unumdorligi past bo‘ladi. Neytral muhit asoslariga boy tog‘ jinslarining 
nurash qobig‘i ustida hosil bo‘lgan tuproqlar gumus, oziqa moddalariga 
boy hamda granulometrik tarkibi yengil, qumoq va unumdor bo‘ladi. 
Bo‘z tuproqlar tarqalgan soz (lyoss) yotqiziqlar serunum va fizik-
kimyoviy xususiyatlari yaxshidir. Nemis olimi G.Yenni (1948) 
V.V.Dokuchayev taklif etgan tuproq hosil qiluvchi omillarni tan olib, uni 
matematik nuqtai nazardan qayta ishlab chiqdi. Uning tahrificha, 
landshaftda birgina tuproq jinsining o‘zgarishi, ammo boshqa barcha 
tuproq hosil qiluvchi omillar o‘zgarmay qolganda ham, o‘z xossa va 
xususiyatlari bilan farq qiladigan tuproqlar rivojlanadi. Bunga misol qilib, 
o‘zimizning cho‘l mintaqasida paydo bo‘lgan sur tusli, qo‘ng‘ir, taqir va 
qumli tuproqlarni ko‘rsatish mumkin. Sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar neogen 
va poleogen davrida elyuviyda va prolyuvial loy hamda qattiq jinslardan 
iborat yotqiziqlar ustida hosil bo‘ladi. Taqirlar eski daryo allyuviylari, 
qumli tuproqlar esa qum uyumlari ustida shakllangan. 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
35 
Demak, boshqa mintaqalarda ona jins tuproq turkumi va turini 
belgilasa, cho‘l mintaqasida esa uning tipini ifodalaydi. 
Ona jinsning xossa-xususiyatlari, tarkibi sug‘oriladigan tuproqlarda 
sho‘rlanish, sho‘rtoblanish va ishqorsizlanish kabi jarayonlarning 
rivojlanishiga sababchi bo‘ladi. Agar tuproq hosil qiluvchi yotqiziq va 
tuproqning mexanik tarkibi og‘ir bo‘lsa, uning suv o‘tkazuvchanlik 
qobiliyati og‘irlashib, pastqam joylarda sizot suvining ko‘tarilishi 
natijasida botqoqlanish rivojlanadi va tuproq qatlamida gleylanish jarayoni 
yuz beradi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslar relyefning holatiga va 
o‘simlik qoplamining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.