Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

 
(IJ
 
Tj
 
R)
 
V 
T – tuproq, I – iqlim, J – jonivorlar, o‘simliklar, TJ – tog‘ jinslari, R 
– relyef, V – vaqt, f – funksiya. 
Tuproq, yer yuzasida o‘zining kelib chiqishi bilan ajralib turadigan 
organik va mineral moddalar hamda ona jins, o‘simlik va tirik jonivorlar 
iqlim, yurt umri va relyefning ta’siridan hosil bo‘lgan mahsulotlardir. 
V.V.Dokuchayev vaqtdan bo‘lak, iqlim, relyef, ona jins, o‘simlik va 
hayvonot dunyosi ta’sirini tashqi ta’sirlar, deb belgilaydi. Tuproq hosil 
bo‘lishida beshta omil bir butunlikni tashkil qilib, ularni bir-biridan 
ajratish yoki mahlum bir omilni ustun qo‘yish mumkin emas, deydi rus 
olimi. 
K.D.Glinka 1931-yili “Tuproqshunoslik” darsligini yozib, unda 
tuproq hosil bo‘lishi jarayonida iqlim va o‘simlik qoplamining rolini 
birinchi o‘ringa qo‘yadi. 
S.A.Zaxarov esa 1927-yili barcha tuproq hosil qiluvchi omillarni 
faol va nofaol, ya’ni biosfera, atmosfera, gidrosferani – faol, tuproq hosil 
qiluvchi tog‘ jinslarini – nofaol qismlarga bo‘ldi. 
A.A.Rode 1947-yili tuproq hosil qiluvchi omillar ahamiyatini 
kamsitmagan holda, ular bilan birga yerning tortish kuchi, yer osti va usti 
suvlari faoliyatini ham tuproq hosil qiluvchi omillar qatoriga qo‘shishni 
taklif etadi. 
Biologik omillarning tuproq hosil bo‘lishidagi roliga doir to‘liq 
ta’limot V.R.Vilyams tomonidan ishlab chiqildi. Tuproq hosil qiluvchi 
omil ta’siriga oid ishlarni V.V.Dokuchayevning shogirdlari davom 
ettirdilar 
(K.D.Glinka, 
S.A.Zaxarov, 
A.M.Pankov, 
A.A.Rode, 
I.P.Gerasimov, V.A.Kovda, V.R.Volobuyev). 
Amerikalik olim G.Yenni birinchi bo‘lib V.V.Dokuchayev tavsiya 
etgan tuproq hosil bo‘lishi omillari formulasini miqdoriy jihatdan har 
taraflama ishlab chiqdi.
Inson faoliyati ta’sirida Zarafshon vodiysining sug‘oriladigan 
madaniy tuproqlari misolida ularning hosil bo‘lishini Abu Ali Ibn Sino va 
Universitetning tuproqshunoslik kafedrasiga ilk mudirlik qilgan prof. 
M.A.Orlov o‘rgangan. 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
28