Тупроқшунослик олий ў қ ув юртлариаро илмий-услубий бирлаш

0
4»
2
H
2 0
) эрувчанлигндан (2 г / л . атрофида) ортиқ эрий- 
диган тузлар киради.
Тупроқнинг юқориги 0-30 см ли қатламида 0,6% ортиқ сода 
0,1% дан ортиқ хлор ва 2% дан ортиқ сугльфатлар ушлаган шўрлан- 
ган тупроқлар шўрхоклар деб аталади . Бундай табақаланиш туз­
ларнинг турлича заҳарлигидан келиб чиқади. Масалан, энг заҳарли

---

туз сода (Na2C 0 3) ҳисобланиб, унинг 0,6% миқдори тупроқни бу- 
тунлай унумсиз ерга айлантириб, 0,1% атрофидаги миқдори ўсим- 
ликларнинг нормал ўсиши ва ривожланишига салбий таъсир этади. 
Дунё тупроқ харитасидаги (Ф А О ) тупроқлар системастикасида (ти- 
зимида) юқориги 0-15 см ли қатламда 3% дан ортиқ ми.^дорда туз 
ушлаган тупроқлар шўрхоклар гуруҳига киритилган.
Юқорида кўрсатилган миқдордаги тузлар тупроқнинг юза 
қагламида эмас, балки чуқурроқ қатламларида бўлган тупроқлар 
шўрхокли тупроқлар ва шу миқдордан кам бўлган лекин тупроқнинг 
хоҳлаган қатламларида жойлашса шўрхоксимон тупроқлар деб ата­
лади.
Демак, тупроқлар тузларнинг тупроқ профилида жойлани- 
шига қараб юза ва чуқур шўрхоксимон бўлишлари мумкин.
Ш ўрхокларнинг тарқалган асосий ҳудудлари суббореал ва 
субтропик минтақаларнинг дашт ва ярим дашт минтақалари хисоб­
ланади. Ш ўрхоклар майдони ер шарида 69,8 млн. гектарни, барча 
шўрланган тупроқлар майдони эса 240 млн. гектарни ташкил этади 
(Ковда, Розанов, 1988).
Ш ўрланган тупроқлар ва шўрхокларнинг пайдо бўлиши 
учун икки хил жараён - ландшафтларда (табиатда) эркин ҳаракат- 
ланувчи ва уларни тупроқда тўпланиши содир бўлиши керак тузлар 
ҳосил бўлишининг асосий манбалари тог жинсларининг нураши 
таъсирида ҳосил бўладиган, ўзида туз ушловчи ва тупроқ ҳосил 
қилувчи ҳар хил жинслар ҳисобланади.
Маълумки, дунё океанларига қуруқликдан йилига 3 млрд. 
тонна сув оқимлари бўлмаган континентларга 1 млрд. тоннагача хар 
хил тузлар келиб қўшилади. Туз тўпловчи манбалардан, яъйи тар­
кибида туз 
у ш л о в ч и
тупроқ ҳосил килувчи жинслар, тузларнинг 
денгиздан қуруқликка шамол таъсирида келиб қўшилиши (импуль- 
веризация), атмосфера ёғинлари, тупроқ-грунт сувлари, ўсимлик- 
лар, сугориш сувлари ва бошқалар ҳисобланади.
Тузлар ҳамма жойларда пайдо бўлиб, ер юзасининг устки 
қатламларида йигилади. Шунга қарамасдан шўрланган тупроқлар 
майдони ва айниқса шўрхоклар майдони ер шарида унчалик катта 
майдонларни эгалламайди, чунки тузларнинг тупроқда йигилиши 
маълум шарт-шароитларни тақазо этади. Агар атмосфера ёгин- 
сочинлари миқдори, намликнинг буғланишидан- ортиқ бўлса, туп- 
роқда туз тўпланиши содир бўлмайди, чунки 
бундай шароитда

---

ювилувчи сув режими устунлик қилади, тупроқда тузлар буғланиш 
атмосфера ёғин-сочинларидан ортиқ бўлганда юз беради. Энг кўп 
туз тўпланиши 
чўл 
минтақасида 
бугланиш 
атмосфера 
ёғин- 
сочинларидан 13-20 марта ортиқ булган худудларда содир бўлади.
Турли ландшафт - геокимёвий ҳолатларда турлича тузлар 
гўпланади. Намлик бирмунча кўпроқ иқлим шароитларда кам эрий- 
диган тузлар тўплангани ҳолда сувда кўпроқ эрийдиган чуқур 
қатламларга тупроқ она жинси ва грунт сувларигача ювилиб кетади. 
Иқлим шароити қургоқчилиги ортган сари сувда кўпроқ эрийдиган 
тузлар тўплана бошлайди.
Ж адвал №1
Турли ландшафтли минтақаларда тузларнинг тарқалиши.