Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
92 
тупроқнинг алоҳида агрегатлар (бўлаклар)га ажралиши ҳамда сувга чидамли 
агрегатларнинг ҳосил бўлиши каби жараѐнлар билан боғлиқ. Тупроқнинг 
тўла агрегатларга ажралиб кетиши ўсимликлар илдиз системасининг 
ривожланиши туфайли, шунингдек тупроқда яшайдиган жониворларнинг 
фаолияти ва тупроқнинг даврий равишда музлаб, намланиб туриши, ернинг 
қуриши ҳамда уни ишлаш натижасида рўй беради. 
Ўсимликларнинг зич илдизлари тупроқнинг барча бўшлиқлари 
(ғовакликлари) бўйлаб кириб боради ва тупроқни алоҳида бўлакларга 
ажратади; механик элементлар ва микроагрегатларни мустаҳкамлайди. 
Ўсимликлар қолдиғидан ҳосил бўладиган гумус тупроқ структурасининг 
сувга чидамлилигини оширади. Тупроқдаги сувга чидамли агрегатларнинг 
ҳосил бўлишида ѐмғир чувалчангларининг роли ҳам алоҳида аҳамиятга эга. 
Тупроқнинг даврий равишда музлаши ва эриши ҳам қуриши туфайли 
структура агрегатлари пайдо бўлади. Тупроқнинг нам сиғими 60-90 фоиз 
бўлган шароитда ер музлаганда энг кўп структура ҳосил бўлиб, аммо улар 
сувга чидамсиздир.
Структуранинг ҳосил бўлишида тупроқнинг механик таркиби, гумус 
миқдори ва сингдирилган катионларнинг аҳамияти ҳам катта. Оғир механик 
таркибли, гумусга бой, ва икки, уч валентли катионлар билан тўйинган 
тупроқларда даврий равишда намланиб, қуриб турган шароитда, яхши 
структура агрегатлари ҳосил бўлади. 
6.3. Структуранинг агрономик аҳамияти. 
Тупроқда агрегатларнинг юзага келишида ерга механик ишлов бериш 
(ҳайдаш, культивация, бороналаш сингарилар) ҳам роль ўйнайди. Бунда ерга 
ишлов беришнинг ижобий ва салбий таъсири бўлиши мумкин. 
Структуранинг ҳосил бўлиши учун ерга механик ишлов бериш тупроқнинг 
мақбул намлигида, яъни етилган даврида олиб борилиши лозим. Структура 
ҳосил бўлиш намлиги енгил қумоқ тупроқларда оғирлигига нисбатан 15 дан 
18 фоизгача, соз тупроқларда эса 34-38 фоиз атрофидадир. Тупроқдаги сувга 
чидамли структураларнинг ҳосил бўлишида тупроқ коллоидлари ва 
сингдирилган катионларнинг роли катта. Гумин кислоталарига бой чиринди 
моддалари ва гилли минераллардан монтмориллонит, гидрослюдаларнинг 
ўзаро таъсиридан сувга чидамли, мустаҳкам структура ҳосил бўлади. 
Структуранинг юзага келишига тупроқдаги аэрация шароитлари ҳам 
таъсир этади. Аэроб шароитда микробиологик жараѐнлар кучли кечади ва 
органик қолдиқлар тез парчаланиб, гумин кислоталарига бой гумус моддалар 
ҳосил бўлади. Бундай шароитда микроблар плазмаси кўпрок тўпланиб, сувга 
чидамли структура ҳосил бўлишда иштирок этади. Агрономик нуқтаи-
назардан мустаҳкам структуралар, тупроқда ҳосил бўладиган сувда 
эримайдиган ѐки қийин эрийдиган минерал моддалар (кальций карбонати, 
кальций фосфати, темир, алюминий оксидлари ва бошқалар) таъсирида хам 
рўй беради. 
Структуранинг сувга чидамлилиги динамик кўрсаткич бўлиб, улар 
вегетация даврида температура ва намнинг ўзгариши тупроқнинг биологик 

---