Тупроқшунослик асослари

Тупроқнинг сув кўтариш қобилияти
- капилляр кучлар таъсирида 
тупроқнинг сувни пастдан юқорига қараб кўтариш хоссасидир. Тупроқдаги 
Ғовакликларнинг улчами 8 мм атрофида бўлганда капилляр кучлар юзага 
келади. Лекин бу улчам 0,1-0,003 мм бўлганда, капилляр кучлар яхши 
ифодаланади. Ундан кичик йулларда секин ҳаракатланувчи, бириккан сув 
бўлади. Шунинг учун қумли тупроқлардан қумоқ механик таркибли 
тупроқларга томон сувнинг кўтарилиш тезлиги ошиб боради ва соз 
тупроқларда пасаяди. Сувнинг максимал кўтарилиши (сизот сув сатҳидан 
юқорида) қумли тупроқларда 0,5-0,7 м, қумоқ тупроқларда 2,5-3,0 м оғир соз 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
100 
тупроқларда 4-6 м ни ташкил этади. Капиллярлик ва тупроқнинг сув 
кўтарувчанлиги натижасида сизот сувлари ҳисобидан ўсимликларни 
қушимча равишда сув билан таъминланиши қаторида тупроқда ҳаво 
етишмаганлигидан моддаларнинг қайта тикланиши ва тупроқ қатламининг 
шурланиш жараѐнлари юзага келади. Тупроқда нафақат сизот суви билан 
боғлиқ бўлган ҳаракатчан капилляр-тиралган сув, балки капилляр-мваллақ 
нам ҳам кўтарилиш хусусиятига эга. Капилляр йуллари кўп бўлган 
структурасиз тупроқлар ҳаракатчан кўтарилувчан сувни кўп буғлантиради. 
Структурали тупроқларда эса, йирик агрегатлар орасидаги Ғовакликлар бир-
биридан ажралиб турганидан, капилляр сув камроқ ҳаракатланади. Шунинг 
учун сув кам буғланиб, тупроқда нам яхши сақланади. 
Айтилгандек, тупроқдаги мавжуд барча намлик хам ўсимликка ўтадиган 
ҳолатда булмайди. Намнинг бир қисми ўсимлик ўзлаштира олмайдиган-
фойдасиз ҳолда бошқа қисми эса турли даражада ўсимликка ўтадиган 
ҳолатда бўлади. 
Ўсимликларнинг ҳаѐт-фаолияти жараѐни давомида ўзлаштирадиган 
намлик ўсимлик учун фойдали ҳисобланади. Ўсимликка ўтадиган сувга 
самарали намлик дейилади. Чунки бу сув, ҳосилнинг шаклланиши учун 
сарфланади. А.А.Роде ўсимликлар учун қулай бўлган (ўзлаштирувчанлигига 
кура) тупроқдаги сувнинг қуйидаги категорияларини ажратиб курсатади: 
ўзлаштирмайдиган заҳира, ўзлаштириш жуда қийин, қийин, уртача, 
ўзлаштириш осон бўлган сувлар. 
Осон ўзлаштириладиган сувларга капилляр ва гравитацион сувлар 
киради. Гигроскопик, максимал гигроскопик, кимѐвий боғланган сувларни 
ўсимлик мутлақо ўзлаштира олмайди ва улар тупроқдаги сувнинг фойдасиз 
(ўлик) заҳирасини ташкил этади. Одатда илдиз тукчаларининг суриш кучига 
нисбатан, тупроқдаги намни ушлаб туриш учун сарфланадиган куч кўпроқ 
булса, бу намлик ўсимликка ўтмайди ва ўсимлик сулий бошлайди. Кўпчилик 
экинлар илдизларининг сувни суриб олиш коэффициенти 15 атмосферадан 
юқори эмас. Тупроқнинг ўсимликлар барқарор сулий бошлайдиган намлик 
даражасига 
сўлиш намлиги 
ѐки 
сўлиш коэффициенти
деб аталади ва қуруқ 
тупроқ оғирлигига нисбатан процент билан ифодаланади. Унинг миқдори 
тупроқ механик таркибига кура ўзгариб туради. Кумли тупроқларда сулиш 
намлиги 1-3 фоиз, қумлоқ ва енгил қумоқ тупроқларда 3-5, уртача ҳамда оғир 
қумоқ тупроқларда 6-12, соз тупроқларда 12-18 дан 32 фоизни ташкил этади.

---