Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
55 
етилганлик кўрсаткичи уларнинг пластикликнинг куйи чегараси ҳолатидаги 
намлик даражасига жуда яқин бўлиши характерлидир. Бундай ҳолат айниқса, 
қадимдан суғориладиган тақирли тупроқларнинг физик етилганлигида аниқ 
кўриниб туради, яъни мазкур тупроқда пластикликнинг қуйи чегараси 19,8 % 
ни ташкил этса, увоқланиш намлиги эса - 20,2 % га тенг. Саҳро зонасида 
жойлашган тақир ва тақирли тупроқларнинг энг салбий томони суғоришдан 
кейин қатқалоқ ҳосил бўлишидир. М.Умаров, Ж.Икромовлар тақирли 
тупроқларни бостириб суғорганда катта қалинликда ва қаттиқликда қатқалоқ 
пайдо бўлишини аниқладилар. 
Суғоришнинг дастлабки ва сўнгги даврларида портов ерларда 
қатқалоқланиш қадимдан суғориладиган тақирли ерларда бир мунча 
секинлашиб, унинг кўрсаткичлари билан қўриқ ерлардаги тақирли 
тупроқларга яқинлашади. 
Шундай қилиб суғориш, минерал ва органик ўғитларнинг кенг 
қўлланилиши тупроқнинг кимѐвий, физикавий ва мелиоратив ҳолатларини 
яхшилабгина қолмасдан, балки уларнинг технологик хусусиятларини ҳам 
яхшилар экан. 
Саҳро тупроқларининг қатқалоқ ҳосил бўлишига мойиллиги асосан 
унинг намланиш даражаси билан боғлиқ бўлади. Тупроқдаги намликни 
сарфланишдан қанчалик сақласак, қатқалоқ ҳосил бўлиш жараѐнини 
шунчалик кечиктирган бўламиз. Бунинг учун экин майдонлари 
суғорилгандан ѐки ѐғин-сочинлардан сўнг дарҳол юмшатилиши лозим, акс 
ҳолда қатқалоқ маданий экинларнинг кейинги ривожини батамом тўхтатади. 
Қатқалоққа қарши курашишнинг асосий агротехник тадбирлари - гўнгдан 
мульча ҳамда ўғит сифатида фойдаланиш, оғир тупроқларнинг ҳайдалма 
қатламига қум солиш, сунъий структураларни қўллаш мақсадга мувофиқдир. 
Тупроқнинг умумий физик хоссалари ва физик-механик хоссалари 
экинларни ўстириш технологиясида эътиборга олиниши керак. Бу мақбул 
шароитлар маълум даражада тупроқнинг биологик ва кимѐвий хоссаларини 
яхшилашга қаратилган агротехника тадбирларини қўлланиш натижасида 
юзага келтирилади. Қишлоқ хўжалик экинларини ўстириш ва уларнинг 
талабига жавоб берадиган технологиядан самарали фойдаланишда, агроном 
тупроқнинг юқорида қараб чиқилган физик ва физик-механик хоссалари 
кўрсаткичларининг мақбул параметрларини яхши билиши керак. Тупроқнинг 
умумий физик ва физик-механик хоссаларини тупроқнинг унумдорлигини 
баҳолашда ва қишлоқ хўжалик экинларини парвариш қилиш технологиясида 
эътиборга олиш зарур. Уларнинг ҳаммаси тупроқга таъсир этишнинг 
агротехникавий, биологик ва кимѐвий усуллари орқали у ѐки бу даражада 
тартибга солинади. Тупроқнинг механик ва минералогик таркиби, 
структураси, намлиги, алмашинадиган катионлар таркиби, гумусли ҳолати, 
далаларда фойдаланиладиган техникалар ва қишлоқ хўжалик экинларини 
ўстириш технологиялари тупроқнинг физикавий ва физик-механик 
хоссаларига таъсир этувчи энг муҳим омиллар ҳисобланади.
Тупроқнинг физикавий ва физик-механик хоссаларини тартибга 
солишда ўсимликлар талабига биноан ва уларни етиштиришда самарали 

---