Тупроқшунослик асослари

Rattan Lal

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
46 
 
3.1. Тупроқнинг механик таркиби 
Тупроқнинг механик таркиби ва структура ҳолати билан бевосита 
боғлиқ бўлган физикавий хоссалари ҳамда унда кечадиган физикавий 
жараѐнлар тупроқнинг сув, ҳаво ва иссиқлик режимлари, шунингдек 
ўсимликларнинг ўсиб ривожланишида жуда катта аҳамиятга эга. Тупроқнинг 
физикавий хоссаларига, унинг структураси, сув, ҳаво, иссиқлик, умумий 
физик-механикавий хоссалари киради. Тупроқнинг физикавий хоссалари 
кўплаб омилларга, жумладан, тупроқнинг қаттиқ, суюқ, газсимон қисми ва 
тирик фазалари таркиби, улар нисбати ва ўзаро таъсири ҳамда динамикаси 
сингарилар билан бевосита боғлиқдир. 
Тупроқнинг пайдо бўлиш жараѐнларида, унумдорлиги ва ўсимликлар 
ҳаѐтида физикавий хоссаларнинг роли, аҳамияти кўплаб олимлар томонидан 
ўрганилиб, амалий хулосалар қилинган. Тупроқ физик хоссаларига доир 
тадқиқотлар П.А.Костичев. В.Р.Вильямс, А.Г.Дояренко, Н.А.Качинский, 
И.Н.Антипов-Каратаев, 
С.В.Астапов, 
А.В.Лебедев, 
П.В.Вершинин, 
А.Ф.Тюлин, А.А.Роде, С.И.Долгов, И.Б.Ревут, С.Н.Рижов, М.У.Умаров, Л. 
Турсунов, И.Турапов ва бошқа олимлар номи билан боғлиқ. Умумий 
физикавий хоссаларига тупроқнинг зичлиги, қаттиқ фазасининг зичлиги ва 
ғоваклиги сингарилар киради. 
3.2. Тупроқнинг умумий физикавий хоссалари, тупроқ қаттиқ 
фазасининг зичлиги, тупроқнинг зичлиги. 
Тупроқ қаттиқ фазасининг зичлиги (солиштирма массаси) - маълум 
ҳажмдаги тупроқ қаттиқ қисмининг 4 
0
С да, шунча ҳажмдаги сувга бўлган 
нисбати ҳисобланади ва г\см
3
билан ифодаланади. Қаттиқ фазасининг 
зичлиги тупроқ таркибидаги органик моддалар миқдорига ва минерал қисми 
компонентлари (таркибий қисмлари) нинг нисбатига боғлиқ. Тупроқ қаттиқ 
фазасидаги органик моддалар (ўсимликларнинг қолдиқлари, торф, гумус) 
нинг қаттиқ фазаси зичлиги 0,2-0,5 дан 1,0-1,4 г\см
3
гача, минерал 
бирикмалардан иборат қисмида эса 2,1-2,5 дан 4,0-5,18 г/см
3 
гача ўзгаради. Бу 
кўрсаткич тупроқдаги бирламчи ва иккиламчи минералларнинг таркиби ва 
солиштирма массасига боғлик. Масалан, доломитнинг солиштирма массаси 
2,8-2,99, лимонитники 3,50-4,0, гематитда 4,9-5,3, монтмориллонитники 2,0-
2,20 г/см
3
ни ташкил этади. Кўпчилик тупроқларнинг минералли 
горизонтларида қаттиқ фазасининг зичлиги 2,4-2,65 г/см
3
оралиғида бўлиб, 
торфли қатламларда 1,4-1,8 г/см
3
ни ташкил этади. (23-жадвал). 
Тупроқнинг солиштирма массасига доир маълумотлар тупроқ қатламлари 
тузилишини ўрганишда ва тупроқнинг умумий ғоваклигини ҳисоблаб 
чиқаришда фойдаланилади.