Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
304 
томчилаб аралаштирилади ва эҳтиѐтлик билан куч ишлатмасдан резина 
учликли даста ѐрдамида 10 минут давомида эзғиланади. 
4. Тупроқли косачага пирофосфат натрий эритмасининг қолган қисми 
қуйилади, дистилланган сув қўшилади ва аралашма суспензия (бўтана) га 
айлангунча қориштирилади. 
5. 1 литр сиғимли силиндрга 10-20 см диаметрли воронка қўйилиб, 
воронкага эса кўзларининг ўлчами 0,25 мм ли элак (тўр) ўрнатилади. 
6. Анализ қилиш учун косачадаги суспензия ана шу элак орқали 
силиндрга сузиб ўтказилади. Элакка солинган тупроқнинг ҳаммаси 
силиндрга ўтгунга қадар унга оз-оздан сув қуйиб ювиб турилади. Элак 
устидаги > 0,25 мм қум лой зарраларидан яхшилаб ювиб тозаланади. 
7. Стаканча олиниб, оғирлиги аналитик тарозида аниқланади ва 
элакдаги қум ювғич ѐрдамида дастлаб каттароқ ҳажмдаги чинни косачага, 
сўнгра эса тортилган стаканчага ўтказилади. 
8. Ана шу нам қум солинган стаканча қуритиш шкафида ѐки плитада 
суви батамом буғланиб кетгунига қадар қуритилади, совитилади ва аналитик 
тарозида тортилиб қумнинг оғирлиги аниқланади. 
9. Цилиндрдаги суспензиянинг ҳажми 1 литрга қадарли етказилади ва у 
пипетка усулида анализ қилинади. Ҳисоблашда охирги фраксиянинг 
оғирлиги (< 0,001 мм) суспензиядаги пептизатор миқдорига мос келувчи 
тузатма айириб ташланади (пипетканинг ҳажми 25 мл бўлганда натрий 
пирофосфатнинг 4 % ли эритмасидан 20 мл қўшилганда бу тузатма 0,02 г ни 
ташкил этади). 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
305 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
306 
10. Ҳажми 25 мл ли пипеткани кетма-кет тегишли чуқурликка қадарли 
ботириб тўртта синалғич намуна олинади. 7- жадвалда ҳар хил ўлчамли 
зарралар учун Н.А.Качинский усули билан намуналарни олиш муддатлари 
ҳамда пипеткани суспензияга ботириш чуқурлиги келтирилган (қаттиқ 
қисмининг зичлиги 2,6 г/см3 бўлган тупроқлар учун). Суспензия 
намуналарни олишдан олдин оғирлиги аналитик тарозида аниқланган ва 
белгиланган 4 та стаканга ҳозирланиб стаканчаларнинг номери ва оғирлиги 
ѐзиб қойилади. 
11.Пипетка билан намуналар олишдан аввал силиндр тубида ѐпишган 
зарралар қолмагунга қадар суспензия аралаштиргич ѐрдамида чайқатилади. 
Кейин силиндр стол устига қўйилади ва жадвалга мувофиқ тинишга 
кетадиган вақт секундомер бўйича қайд қилиб қўйилади. 
12. Тиниш муддати тугашига 10 сек қолганда пипетка силиндрнинг 
керакли чуқурлигига қадар ботирилади ва суспензия сўриб олинади. Пипетка 
тегишли белгига қадар тўлгач, сўриш тўхтатилади, пипеткани мослама 
штативи бўйлаб кўтарилади ва шланглардаги ҳаво йўлини очиб суспензия 
белгилаб қўйилган тегишли стаканга қуйилади. 
13. Сув буғланиб кетгунга қадар стаканча сувли ҳаммомга ѐки плитага 
қўйилади ва намуна термостатда 105 0C да қуритилади, совитилгач қуруқ 
намунали стаканчанинг массаси аналитик тарозида ўлчаб аниқланади. 
Стаканчанинг соф оғирлиги орасидаги ва синалғич намуна билан оғирлиги 
орасидаги фарқ битта пипетка суспензиясидаги зарралар оғирлигини 
ифодалайди. 
14. Кейинги синалғич намуналар ҳам шу тартибда олинади. Ҳар қайси 
намунани олишдан аввал силиндрдаги суспензия яхшилаб аралаштирилади. 
Вақтни тежаш мақсадида, навбатдаги намунани олаѐтганда суспензияни 
чайқатмасдан, бундан олдинги намуналарнинг тинишига кетган вақтни ҳам 
ҳисобга олиш мумкин. Намуна олингандан сўнг силиндрга яна қўшимча сув 
қуйилмайди. Агар намуна нотўғри олинса, суспензияни яна аралаштириш ва 
янги намуна олиш керак.