Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
207 
кетаѐтгани маълум бўлади, бу эса экинлар ҳосилдорлигига салбий таъсир 
қилиши шубҳасиздир.
Л.А.Гафурова, Н.Б.Раупованинг ишларида (2004) учламчи давр қизғиш 
ѐтқизиқларда шаклланган типик бўз тупроқларда тупроқ ҳосил бўлиш 
жараѐнида ҳамда тупроқ унумдорлигида гумуснинг муҳим аҳамиятини 
ўрганилган. Учламчи-неоген ѐтқизиқларда шаклланган тупроқларнинг эрозия 
ҳолатига учрашини ҳисобга олган ҳолда, экологик шароитларини таҳлил 
қилиб, генетик хусусиятларини аниқлади; гумус миқдори, заҳиралари, 
тупроқдаги гумус моддаларининг таркиби ва уларнинг эрозия жараѐнида 
ўзгариши, тупроқлар гумусининг гуруҳий ва фракцияли таркиби, баъзи бир 
физик-кимѐвий хоссалари ва гумус ҳолатлари, эрозияланиш даражаси ва 
қиялик экспозициясига боғлиқ равишда аниқланган. 
М.Фахрутдинова (1998) томонидан Туркистон тоғ тизмасининг 
шимолий ѐн бағрида ―Халқ боғи‖ тупроқлари мисолида эрозияга учраган тоғ 
тупроқларини рельефнинг турли элементларида ҳамда ўсимлик қоплами 
остида гумус ҳосил бўлиш жараѐнининг қонуниятлари ўрганилган ва тоғ 
минтақаси тупроқ типларининг гумус таркиби бўйича комплекс тавсиф 
берилган.
Н.И.Шадиева 
(2010) 
томонидан 
олиб 
борилган 
тадқиқот 
натижаларидан маълум бўлишича, Сангзор ҳавзасида тарқалган эрозияланган 
қўриқ, лалми ва суғориладиган тупроқларини гумус таркиби эрозияланмаган 
шундай тупроқларга нисбатан ѐмонлиги кузатилди. Яъни уларнинг гумуси 
таркибида кам барқарор фульвокислоталари миқдори турғун бўлган юқори 
молекуляр гумин кислоталаридан устунлиги аниқланди. Эрозияланмаган ва 
эрозия натижасида «йиғилиб тўпланган» тупроқларда эса, гумус таркибидаги 
гумин кислоталарининг устунлик қилиши кузатилди. Маълумки, гумин 
кислоталари азотга бой, кальций билан тўйинган, сувга чидамли 
агрегатларни ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Шунингдек, гумуснинг лабил 
ҳолдаги шакли ҳам эрозияланмаган тупроқларда юқорилиги аниқланди. Бу 
шаклдаги гумус моддалари тупроқ унумдорлигини муҳим кўрсаткичи бўлиб, 
ўсимликлар ўсиши ва ривожланишида аҳамияти катта. Тадқиқ этилган 
тупроқларнинг гумусини гуруҳий ва фракциявий таркибига кўра, эрозияга 
учраган қиялик тупроқларида органик модда таркибидаги гумин кислота 
миқдори тупроқни юқори қатламларидан пастки қатламларига томон 
камайиб боради. Фульвокислоталари аксинча, юқоридан қуйига томон 
ортади. Бу эса, эрозия таъсирида тупроқ гумусининг турғун шакли-гумин 
кислоталари барқарор бўлмаган фульвокислоталарига нисбатан камайиши ва 
уларнинг гумусли ҳолатини ѐмонлашувини кўрсатади. 
С.М.Мирхошимов (1963) Ўзбекистонда биринчи бор тупроқ эрозиясига 
қарши курашда кўп йиллик ўтларни аҳамиятини кўрсатди. Эрозияни катта-
кичиклиги ѐнбағирлар ўсимлик қопламини ҳолатига боғлиқ. Қиялик ерларни 
ҳайдаш, тупроқ эрозиясини кучайтиради, кўп йиллик ўтлар экиш эса 
қияликларда сув оқимини ва тупроқ ювилишини 8-10 баробар сусайтиради 
(Ташпулатов, 1969). 

---