Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
208 
А.А.Адилов (1990) Жиззах вилоятини Бахмал туманида эрозияланган 
тўқ тусли бўз тупроқлар устида изланишлар олиб борган ва бу ерни 
тупроқлари ҳар хил даражада эрозияланганлигини аниқлаган. У 
изланишларида кўп йиллик ўтлар ва уларни аралашмасини (беда, эспарцет, 
ежа сборная) экиш эрозияланган тупроқлар унумдорлигини ва улардан 
эрозияга қарши чидамлилигини ошишига имкон яратишини исботлаб берди 
ва бу тупроқ эрозиясига қарши курашишда илмий асос бўлиб ҳисобланади. 
Х.М.Махсудов маълумотларига асосан, тупроқнинг ювилиши, сув 
оқимининг тезлиги, қияликнинг қавариқ ва қавариқ ботиқ майдонларида 
фаоллашади, қиялик даражасини 3,5 градусдан 5 градусгача ва қиялик 
узунлигини 30 метрдан 80 мертгача ошишида сувни лойқаланиши 3,5 
баробар кўпаяди, қиялик даражаси яна 1,5 градусга ва узунлик 40 метрга 
ошганда лойқаланиши 1,5 баробар кўпаяди (1989).
Шунингдек, Х.М.Махсудов (1998, 2003) томонидан олиб борилган 
тадқиқотлар натижаларига кўра, эрозияланмаган тўқ тусли бўз 
тупроқларнинг юқори қатламларида гумус 2,3 %, N 0,15-0,18 % тупроқ 
кесмасининг пастки қатламларида бу кўрсаткичлар камайиб борган. Гумусли 
қатлам А+В

+В
2
қалинлиги 70-90 см механик таркиби оғир ва ўрта қумоқдир. 
Карбонатлар 30 смдан сохта мицелийлар кўринишида 65 смдан эса оҳак 
заррачалари кўринишида намоѐн бўлади. Кам эрозияланган тўқ тусли бўз 
тупроқлар юқори қатламлари 1 % дан кўп бўлмаган (юқори қатламлари 0,1 
%) гумус миқдорига эга. Гумусли қатлам қалинлиги эса 30-40см, тупроқни 
юқори қатламлари карбонат ҳосилалари билан қопланган. Унингча эрозия 
натижасида «йиғилиб тўпланган» тупроқлар гумус миқдорини кўпайганлиги 
ва гумусли қатламни қалинлигини 100 смга ошганлиги азотга бой ва 
карбонатлар миқдори 60-80см ва ундан чуқурроқда кузатилади. 
Эрозиянинг қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигига таъсири ғоят 
каттадир. Х.Махсудовнинг кўп йиллик тадқиқотларида ювилган тупроқларда 
ғўза ўсимлиги бош поясининг баландлиги ювилмаган тупроқлардагига 
нисбатан паст бўлиши, ювиб тўпланган тупроқларда эса бўйи яна ҳам баланд 
бўлиши кузатилган. Ювилган тупроқларда гул, ғунча ва кўсаклар сони энг 
кам, ҳосил нишоналарининг тўкилиши эса энг кўпни ташкил этди. Пахта 
ҳосилдорлиги ҳам мана шу хусусиятларга мувофиқ шаклланади.
Эрозия натижасида ўсимликларни озиқа режими, тупроқни физик 
хоссалари ѐмонлашади, тупроқда нам заҳиралари камаяди. Шунингдек кучли 
эрозияланган тупроқлар қишлоқ хўжалик экинларининг 1 гр. қуруқ ҳосилини 
олиш учун эрозияланмаган тупроқларга нисбатан кўп нам сарф қилади, нам 
тўплаш қобилияти эса, эрозияланмаган тупроқлардагига нисбатан кам 
(Гуссак, 1959). 
Эрозияланган тупроқларда ҳосил пасайишини ана шундай қонунияти 
Қ.У.Усмонов, А.А.Адилов, М.Юнусов, Х..Х.Юсупов ва С.С.Рустамовни 
Жиззах вилоятининг бўз тупроқларида ҳамда Х.М.Махсудов, Дерресса 
Аберра, Г.Мирхайдарова, Г.Набиева, Г.Джалилова, Т.Шамситдиновларни 
Чотқол тоғ олди тупроқларида олиб борган тажрибаларида ҳам шу 
қонуниятлар тасдиқланди. Юқоридаги мваллифларнинг тадқиқотлари шуни 

---