Тупроқшунослик асослари

Чўл минтақасининг гидроморф тупроқлари 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
179 
Чўл минтақасидаги гидроморф тупроқлар дарѐ водийлари ва 
дельталарида катта майдонни эгаллаб, уларнинг кўпчилик қисми аллювиал 
намлик режимидаги тупроқлардир. Зарафшон дарѐсининг ѐйилмаларида саз 
режимдаги тупроқлар тарқалаган. 
Амударѐ, Сирдарѐ, Зарафшон дарѐларининг водийлари ва делталарида, 
анчагина майдонда гидроморф тупроқлар учрайди: қайир-аллювиал; ўтлоқи, 
аллювиал тўқай чимли аллювиал-ўтлоқи, ботқоқ-ўтлоқи, ўтлоқли-ботқоқ, 
шўрхокли-ботқоқ тупроқлар ва шўрхокли чўл минтақасида энг кўп тарқалган 
гидроморф тупроқлардир. 
Чўл минтақасидаги гидроморф тупроқларнинг ўзига хос хусусияти 
гумусининг камлиги ва шўрланганлигидир. Дарѐ водийларидаги ва 
дельталаридаги ўтлоқи, ботқоқ-ўтлоқи ва қисман ботқоқ тупроқли ерлардан 
суғориб дехқончилик қилишда фойдаланилади. 
Сохил (қайир) аллювиал тупроқлар 
Бу тупроқлар йил сайин ѐки даврий равишда суви тошиб турадиган 
дарѐ ѐқаларида, дарѐдан узоқда жойлашган, лекин у билан тармоқчалар 
орқали бирлашган пастликларда ва дарѐ тошқинида сув босадиган ерларда 
кичикроқ майдонларни эгаллайди. Тошқин сувлари жуда лойқа бўлганидан 
қайирни сув босганда сув оқимининг тезлигига қараб, турли механик 
таркибли аллювий етқизилади. Шунинг учун аллювиал тупроқлар қатламли 
бўлиб, бу қатламлар қумдан тортиб созгача бўлган турли механик таркибга 
эга. Сув тошқини қайтганидан кейин янги келтирилмалар бетини ( туташ 
чим хосил қилмаган холда) ўсимликлар ва қиѐқ қоплайди, қайта сув тошқини 
бўлганда ўсимлик қолдиқлари аллювий ѐтқизиқлари тагида қолади. Шунинг 
учун чўкиндилар орасида ўсимликлар поясининг чала чириган қолдиқлари 
кўп учрайди. Тупроқ профили генетик қатламларга аниқ ажралмаган ва 
тузилмасиздир. Карбонатли ва гипсли қатламлари бўлмайди. 
Баландроқ жойларнинг тупроқларини механик таркибининг енгиллиги, 
гумусининг камлиги ва серкарбонатлиги билан пастлик жойларнинг 
тупроқларидан фарқ қилади. Бу тупроқларда калий билан фосфор унча кўп 
эмас. ( жадвал-21).