Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
79 
н д и с и н и (S) ташкил этади ҳамда 100 г тупроқ ка нисбатан мг. экв билан 
ифодаланади. 
Алмашиниш хоссасига эга бўлган сингдирилган катионлар йиғиндисига 
тупроқнинг с и н г д и р и ш с и ғ и м и ѐки к а т и о н л а р н и н г
а л м а ш и н и ш с и ғ и м и ( Е ) дейилади. Сингдириш сиғими ҳам 100 г 
тупроқда мг/экв ҳисобида аниқланади. Турли тупроқларда сингдириш 
сиғими 100 г тупроқда 3-70 мг/экв гача ўзгариб туради. Сингдириш сиғими 
тупроқдаги гумус миқдори, механик таркиби, коллоидларнинг минералогик 
таркиби ва миқдорига бевосита боғлиқ. Сингдириш сиғими тупроқ 
чириндисига гумин ва фульвокислоталарнинг сифат кўрсаткичларига хам 
боғлиқ. Силикатсиз темир ва алюминийнинг гумус билан ҳосил қилган 
органик-минерал комплексида сингдириш сиғими пасаяди. Чунки, Fe
3+ 
ва 
Al
3+
, гумуснинг актив функционал қисмини бириктириб, катионлар 
сингишини 
камайтиради. 
Муҳит 
реакциясининг 
ўзгариши 
билан 
катионларнинг сингдирилиши ҳам ҳар хил бўлади. Ишқорий шароитда гумус 
таркибидаги гидроксил группанинг активлиги ошиб, манфий зарядлар 
кўпайганлигидан, 
сингдириш 
сиғими 
ҳам 
ортади.
Сингдириш сиғими турли тупроқларнинг генетик горизонтлари бўйлаб ҳам 
ўзгаради. 
Бундан кўриниб турибдики, қора тупроқларда катионларнинг 
сингдириш сиғими юқори бўлиб, айниқса кўп гумусли қисми бу жиҳатдан 
активдир (100 г тупроқда 53,7 мг экв). Чимли подзол тупроқларда сингдириш 
сиғими жуда ўзгарувчан бўлиб, айниқса подзол (А
2
) горизонтида анча 
пастдир. Бўз тупроқларнинг сингдириш сиғими юқори қатламда бироз кўп 
бўлсада, умуман горизонтлари бўйича деярли бир хил (8,0-8,6 мг/экв). 
Сингдириш сиғими тупроқларнинг муҳим кўрсаткичларидан бири. 
Сингдириш сиғими қанчалик юқори бўлса, ўсимликлар учун зарур кимѐвий 
элементлар (Са, Мg, К) тупроқда ювилишдан сақланиб қолинади. Тупроқ 
муҳити реакциясининг мўътадиллигини ва умуман тупроқ унумдорлигининг 
юқори ҳолатда сақланишини таъминлайди. 
Тупроқ реакцияси тупроқ эритмасидаги водород (Н
+
) ва гидроқсил (ОН
-
) 
ионларининг мавжудлиги ҳамда улар концентрациясининг нисбатига боғлиқ 
бўлиб рН билан ифодаланади. Тупроқ эритмасидаги эриган моддалар билан 
тупроқ қаттиқ қисми орасидаги ўзаро таъсирлашув натижасида юзага 
келадиган водород ва гидроксил ионлари концентрациясининг нисбатига 
кўра тупроқ нейтрал (рН-7), кислотали (рН<7) ѐки ишқорий (рН>7) реакцияга 
эга бўлади. Тупроқ реакцияси кўплаб омилларнинг ўзаро таъсири натижасида 
юзага келади. Жумладан, реакция тупроқ минерал қисмининг кимѐвий ва 
минералогик таркибига, эркин ҳолидаги тузларнинг мавжудлигига, органик 
моддалар миқдори ва сифат таркибига, тупроқнинг намлигига ҳамда турли 
организмларнинг ҳаѐт фаолиятига боғлиқ. Реакцияни белгиловчи энг муҳим 
омиллардан бири тупроқдаги тузларнинг таркибидир. Тупроқда нам кўп 
бўлганда унинг қаттиқ қисмидаги нейтрал, кислотали ва ишқорли тузлар 
эритмага ўтади. Тупроқ қуриганда аксинча ҳол рўй беради. Шундай қилиб, 

---