Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
82 
жумладан, тупроқнинг кимѐвий ва механик таркибига, сингдириш сиғими 
ҳамда сингдирилган асосларга ва бошқаларга боғлиқ. Асослар билан 
тўйинган (қора, каштан ва бўз тупроқлар сингари) тупроқларнинг кислотали 
реакцияга нисбатан буферлиги юқори бўлади. Бундай тупроқларга кислотали 
бирикмалар солинганда, ундаги водород ионлари сингдириш комплексидаги 
кальций билан қуйидаги реакция асосида алмашинади ва натижада эритмада 
нейтрал туз ҳосил бўлиб, тупроқ эритмасининг реакцияси кам ўзгаради: 
Тупроқ ] Ca + 2 НСl + Тупроқ ] 2Н + СаСl
2
Масалан, карбонатли бўз тупроқларга физиологик жиҳатдан кислотали 
аммоний сульфат ўғити солинганда тупроқдаги оҳак бирикмалари билан 
қуйидаги реакция асосида нейтралланади ва эритманинг реакцияси деярли 
ўзгармайди: СаСО
3
+ (NH
4
)
2
SO
4 
+ CaSO
4 
+ (NH
4
)
2
CO
3
. Асослар билан 
тўйинмаган, яъни сингдириш комплексида водород ионлари кўп бўлган 
тупроқларга ишқорий моддалар, масалан Са(ОН)
2 
солинганда, унинг 
ишқорларга нисбатан буферлиги юқори бўлиб, қуйидаги реакция асосида 
нейтраллашади: 
Тупроқ ] 2Н + Ca(ОН)
2
+ Тупроқ ] Ca + 2Н
2
О 
Бундан ташқари, тупроқ буферлигининг ошишида оқсил моддаларнинг 
аҳамияти катта. Маълумки, оқсил моддалар ўсимлик ва турли 
организмларнинг нобуд бўлган қолдиқларида кўп сақланади. Амфотер 
хоссасига эга бўлган оқсил моддалари тупроқ ва унинг эритмасидаги 
кислоталар, ишқорлар билан бирикиб, натижада уларнинг таъсирини 
камайтиради. Демак, бу омил тупроқ пайдо бўлиш жараѐнлари ҳамда ерга 
солинадиган ўғитлар таъсирида ҳосил бўладиган актвал реакцияларга 
нисбатан тупроқнинг буферлигини оширишда муҳим роль ўйнайди. 
Тупроқ буферлиги ўсимликлар ва тупроқдаги микроорганизмларнинг 
ҳаѐтида муҳим аҳамиятга эга. Чунки бу организмлар, тупроқда нейтрал ва 
унга яқин реакция бўлганда яхши ривожланади. Агар тупроқнинг буферли 
хоссаси бўлмаганда эди, кислотали ѐки ишқорли реакция кўпайиб кетиб 
биологик жараѐнларнинг боришига салбий таъсир этган бўларди. Аммо 
табиатда бу жараѐн тупроқнинг буферлиги натижасида барқарор бўлиб 
туради. Буферлик сингдирилган асослар билан бир қаторда тупроқнинг 
механик таркибига, ундаги чиринди миқдорига бевосита боғлиқ. Қумоқ ва 
соз тупроқларга нисбатан қумли тупроқларда буферлик кам, чириндига бой 
тупроқларда эса юқори бўлади. Демак, тупроқларга мунтазам равишда 
органик ўғитлар солиб туриш, енгил механик таркибли тупроқларга лойқа 
юбориш (кальмотаж) йўли билан уларнинг буферлигини ошириш муҳим 
агрономия тадбирларидан бири ҳисобланади.