Тупроқшунослик асослари

Таянч иборалар: 
тупроқ органик моддалари, кимѐвий хоссалари, 
унумдорлик, гумус, микроорганизмлар,

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
59 
85 фоиз, ўсимлик қолдиқлари 10 фоиз, тупроқ флораси ва фаунаси (тирик 
замбуруғлар, сув ўтлари, бактерия ва актиномицетлар, ѐмғир чувалчанглари 
кабилар) 5 фоиз чамасида бўлади (16-расм). 
16- расм.Тупроқ органик қисмининг таркиби.
Тупроқнинг юзаси ва бутун профилида тўпланадиган барча ўсимлик ва 
ҳайвон қолдиқлари органик моддаларнинг потенциал манбаи ҳисобланади 
ҳамда тупроқ пайдо бўлиш жараѐнларида актив қатнашади. Тупроқдаги 
биомасса заҳираси, унинг структураси, динамикаси ва таркиби турли табиий 
зоналарда бир хил эмас. Айниқса яшил ўсимликлар энг кўп биомасса тўплаш 
имкониятига эга. Уларнинг ҳар йили тўплайдиган биомассаси умуртқасиз 
ҳайвонлар ва микроорганизмларга нисбатан ўнлаб юзлаб маротаба, 
умуртқали ҳайвонларга нисбатан эса бир неча минг маротаба кўп. Шунинг 
учун ҳам тупроқдаги органик моддаларнинг асосий қисми яшил 
ўсимликларнинг ер юзасига тушадиган қолдиқлари ва илдизлари ҳисобига 
бўлади Аммо жониворлар ва микроорганизмлар қолдиқларининг таркибида 
оқсил моддаларнинг кўп бўлиши, тупроқда азотга бой органик моддаларнинг 
тўпланишида муҳим роль ўйнайди. Турли ўсимликлар формацияси 
қолдирадиган, ҳар йили тўпланадиган органик модда (биомассаси) бир хил 
эмас ва гектарига ўртача 3,4-13,7 тоннани, нам субтропик ўрмонларида эса 
ҳатто 30-35 тоннани ташкил этади. Турли табиий тупроқ зоналарида 
қуйидаги ўсимликларнинг қолдиқлари тўпланиши мумкин. Тундра зонасида 
фитомасса заҳираси 150 дан 2500 г/м
2 
гача, ўрмон-тайга зонасининг юқори 
бонитетли ўрмонларида фитомасса миқдори 25-40 минг г/м
2
гача кўпаяди. 
Дашт зонаси ўтсимон ўсимликлар ўрмонларга нисбатан камроқ биомасса 
(1200-2500 г/м
2
) тўплайди, аммо илдиз массаси 3-6 марта кўп бўлади. Чўл 
зонасида фитомасса заҳираси кескин камаяди, аммо илдиз массаси кўпаяди 
ва ер юзасидаги органик моддалар ҳамда илдиз массасининг нисбати 1:8-1:9 
га баробардир. Тупроқнинг биологик активлиги анча паст бўлса-да, нам 
етарли бўлган баҳор вақтларида кучаяди. Тупроқда тўпланадиган органик 
қолдиқларнинг кимѐвий таркиби кўпинча нобуд бўлган организмларнинг 
турларига боғлиқ. Тупроқда тўпланадиган органик қолдиқлар таркибида кул 
моддалар (Са, К, Р, Si. Fe, S cингари), углеводлар, оқсиллар, лигнин, 
липидлар, мумлар, смолалар, ошловчи моддалар ва бошқа органик 

---