Tuproqshunoslik va geografiya

TEZGUZAR. Tuman markazidan 3 km shimolda joylashgan kadimiy qishloq. «Tezguzar» — tojikcha — «tez o’t» degani. Bu haqda shunday rivoyat bor: Bir chiroyli qiz ko’za ko’tarib arikdan suv olgani uyidan chiqadi. Shu payt ko’chadan o’tib ketayotgan bir yigit qizning husnu-latofatiga mahliyo bo’lib qoladi va unga «oshiqat man beqaror» deb so’z otadi. Qiz ham shaddodlik qilib: «Kosa baru zar biyor» (kosani olib borginda, zar-tilloga to’ldirib keltir), deydi. yigit kambag’al bo’lib, bu ishning uddasidan chika olmasligini aytadi. Shunda qiz: «Tezguzar» (unday bo’lsa yo’lingdan qolma, tez o’tib ket), deb javob beradi. Shu tariqa qishloq Tezguzar nomini olgan ekan. Yana bir rivoyatda, qishloqning sharq tomonida atrofi qalin devor bilan o’ralgan Qo’rg’oni Diz bo’lgan. Bu qo’rg’onga olib boruvchi yo’l «Diz guzar» deyilgai. Hozirgi Tezguzar qishlog’i shu yo’l yoqasida joylashgani uchun «Diz guzar» («Diz yo’lidagi qishloq» ma’nosida) deb atalgani aytiladi. .
UCHON. Tuman markazidan 8 km janubda, Sulton Jo’ra nomli qishloq fuqarolar yig’ini hududida joylashgan. Uchon — lug’aviy ma’nosi aniq emas. Rivoyatga ko’ra shu qishloq hududidagi tepalik — Uchontepa bir kechada paydo bo’lgan emish. Xalq uni «Uchop» (uchib kelgan) avliyo deb atagan. Yana bir rivoyatda, Uchop aslida «Uch jon» so’zidai hosil bo’lganligi aytiladi.
XONABOD. Tuman markazidan 9 km janubi-g’arbda, Sh. Hamroev nomli qishlok fuqarolar yigini hududida joylashgan qadimiy qishloq. Xonabod — «xon obod qilgan joy» ma’nosidan olingan. Xonabodliklar asli Samarqandning Dovod (Dabusiya qo’rg’oni) degan joyidan ko’chib kelib, Labirud qishlog’iga qo’shilgan. Ammo u erda ko’nika olmay amirdan joy berishni so’raganlar. Amir tavsiyasiga binoan hozirgi Xonabod qishlog’iga ko’chib o’tganlar va chorva bilan shug’ullanganlar. Xon tavsiya etgani uchun bu joy Xonabod deb atalgan.
CHAQAR. Chaqar — shahar tashqarisidagi atrofi mustahkam devor bilan o’ralgan istehkom, qo’rg’on deganidir. Bu haqda «Boburnoma»da shunday deyilgan: «Temurbekning nabirasi Jahongir Mirzoning o’g’li Muhammad Sulton Mirzo Samarqandning tosh (tashqari) qo’rg’onida — chaqarda bir madrasa solibdur». A. Navoiy asarlarida ham «Chaqar» so’ziga qal’adan tashqaridagi devor bilan o’ralgan istehkom deb izoh berilgan.
«Chaqar» so’zi «chaqa» — ya’ni kichik ma’nosini bildiradi deguvchi ma’lumotlarga ham duch keldik. Shunga muvofiq «Chaqar» hozirgi shaxarlardagi mavzega tengdir. Chaqarning o’rniga qarab aytadigan bo’lsak, bu qishloq Vardonze qo’rg’oni, uning podshohlari Vardonxudotning harbiy istehkomi bo’lganligi, Vardonzedan Chaqargacha lahm (yer osti yo’l) bo’lganligi haqida rivoyatlar mavjud. Arablar Buxoro erlarini bosib olishda Vardonxudotlardan juda ehtiyot bo’lganlar. Dushman Vardonzeni qamal qilganda Chakarga lahm orqali xabar yuborilgan. Chaqardan kelgan qo’shin dushmanga orqa tomondan qo’qqisdan hujum qilgan. Shu yo’l bilan dushman hujumi bartaraf qilingan.