Tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi bitiruv malakaviy ish

1-jadval

Oy lar	O’rtacha havo harorati,^0S			Yuqori havo harorati, ^0S			Pastki havo harorati, ^0S			Yog’ingarchilik, Mm			Samarali harorat, Σ ^0S
	Ko’p yil lik	2015	2016	Ko’p yil lik	2015	2016	Ko’p yil lik	2015	2016	Ko’p yil lik	2015	2016	Ko’p yil lik	2015	2016
1	0,1	2.6	6.2	21,1	21.6	19.6	-26	-9.5	-3.9	19,3	10.5	11.1
2	2,6	4.5	6.6	6,0	13.6	25.8	-23	-1.0	-9.7	17,8	45.5	30.0
3	8,7	8.3	13.4	35,0	28.2	29.3	-18,0	-5.2	-0.2	29,7	38.9	67.7
4	16,6	18.0	16.7	37,0	36.5	37.3	-6,5	1.0	4.0	23,1	1.2	64.2	198	240	201
5	22,5	24.5	24.6	42,0	37.8	36.4	4,0	11.4	10.8	8,7	-	12.6	586	688	654
6	27,3	30.1	29.1	46,2	37.7	42.7	9,0	20.5	17.4	1,0	-	1.8	1068	1290	1224
7	28,8	30.9	30.4	45,3	48.9	41.5	12,0	18.7	16.8	1,1	-	1.4	1587	1967	1859
8	26,0	27.2	28.4	43,0	41.9	38.8	10,8	13.6	16.6	0,3	-	0.0	2170	2501	2429,4
9	20,2	21.9	24.4	40,0	35.7	36.0	2,0	10.1	11.3	0,5	-	0.0	2666	2860	2861,4
10	13,1	15.5		36,0	37.8		10,0	-3.0		4,8	27.3		2972	3030
11	7,3	7.7		34,1	21.7		-16,7	-7.0		11,9	12.5
12	2,5	4.9		26,4	26.1		-24,9	-6.9		19,0	5.7
O’rt	14,6	16.3		46,2	48,9	42,7	-26,0	-9,5		137,2	141,6	188,8	2972	3030	2861,4

2015-2016 yillarda sho’r yuvishdan oldin va sho’r yuvishdan keyingi erlarning tuzdorlik darajasini o’zgarish holatlari
2-jadval

Tuproq sho’rligi aniqlangan davr	Umumiy sug’or. maydon, (ga)	Shu jumladan
		Sho’rlan-magan, (ga)	%	Kam sho’rlan gan, (ga)	%	O’rtacha sho’rlan gan (ga)	%	Kuchli sho’rlan gan (ga)	%
2015 yil baxorda	274903	159169	57,9	98140	35,7	17043	6,2	274.9	0,1
2015 yil kuzda	274903	36735	13,4	164403	59,8	64520	23,5	9205	3,3
2016 yil baxorda	274903	159169	58,1	90814	35,6	15954	6,2	228	0,1
2016 yil kuzda	274903	36110	13,1	159438	58,0	69235	25,2	10120	3,7

Viloyatda har yili vegetastiya mavsumida sho’ri yuvilgan maydonlarda sho’rlanishning qayta tiklanishi keyingi yillarda deyarli bir xil davom etmoqda.
Vegetastiya davrida sho’ri yuvilgan maydondarda sho’rlanishning qayta tiklanishi bo’yicha ma’lumot 3-jadvalda yoritilgan.
Buxoro viloyati bo’yicha vegetastiya mavsumida sho’rlanishning qayta tikla nishi bo’yicha 2015 yil noyabr oyi holatida quyidagichani tashkil etdi: 36110 ga yoki 13,1% sho’rlangan erni, 159438ga yoki 58,0% kam sho’rlangan 69235ga yoxud 25,2% o’rtacha sho’rlangan, 10120 ga yoki 3,7 % kuchli sho’rlangan maydonlarni tashkil etgan.
2015 yil viloyat bo’yicha o’rtacha er osti sizob suvi sathi 2,44 m ni tashkil qildi. Er osti sizob suvi sathining eng yuqoriga ko’tarilgan davri 2016 yil fevral oyida 2,28 m.ni, oktyabr-noyabr oylarida esa 2,51-m.ni tashkil etgan holda, eng pastga joylashgan davri 2015 yil noyabr-dekabr oylarida 2,59-2,69m ga to’g’ri kelib, ularning o’zgarish amplitudasi mos ravishda 0,31- 0,41 m ni tashkil qildi.
Viloyat ekin erlarining meliorotiv xolatini me’yorida saqlash uchun xizmat qilayotgan umumiy uzunligi 7696,0 km ni tashkil etgan zahburlar mavjud bo’lib, shundan 747,0 km magistral traktlardan va 2843,8 km uzunlikdagi davlat hisobida turadigan xo’jaliklararo zaxburlarni o’z ichiga oladi. Hamda ulardan foydalanish bilan birga, uzunligi 4842,3 km bo’lgan xo’jalik ichki meliorotiv tarmoqlari mavjud.
Har bir gektar maydonga 27,9 p/m uzunlikdagi zahbur to’g’ri kela di.«O’zsuvloyiha» institutining tavsiyalariga muvofiq, bu ko’rsatkich 35-40 p/m bo’lishi kerak.
Viloyat bo’yicha vegetastiya davrida sho’ri yuvilgan maydonlarda sho’rlanishning qayta tiklanishi bo’yicha ma’lumot
3-jadval

Yillar	Umumiy sug’oril gan maydon, (ga)	Shu jumladan
		Sho’r lan magan (ga)	%	Kam sho’r langan, (ga)	%	O’rta cha sho’r lan-gan (ga)	%	Kuch li sho’rlangan (ga)	%
2015	274903	36702	13,4	164403	59,8	64520	23,5	9278	3,3
2016	274903	36110	13,1	159438	58,0	69235	25,2	10120	3,7

2015 yil sug’orish mavsumida viloyatimizning Peshku, Romitan, Jondor, G’ijduvon va Shofirkon tumanlarida jami 79,80 mln.m³ miqdorida zahbur suvlaridan foydalanildi.
Buxoro viloyatida sug’oriladigan er maydonlarining sizob suvlari sathi ning chuqurligi yillar bo’yicha.4-jadvalda yoritilgan. Buxoro viloyatida er osti sizob suvlari sathining yillar bo’yicha o’rtacha oylik joylashuvi (2015-2016yillar, metr hisobida)
4-jadval

Yil-lar	Oylar
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	O’rtacha yil lik
2015	2,53	2,34	2,27	2,30	2,36	2,43	2,45	2,43	2,46	2,56	2,66	2,70	2,46
2016	2,53	2,28	2,32	2,36	2,38	2,42	2,41	2,35	2,39	2,51	2,59	2,69	2,44

2.2 Buxoro туманида vohasida tarqalgan o’tloqi allyuvial tuproqlarda va ob- havo sharoitiga tavsiyanoma
Buxoro туманининг sug’oriladigan yer maydonlari asosan, Sahro mintaqalarida joylashgan bo’lib, bu vohada asosan yanvar fevral oylarida nisbiy haroraning kam bo’lishi kuzatiladi. O’zbekiston Respublikasining tabiiy geografik xaritasida joylashish bo’yicha 2 ta katta sahro, Markaziy Osiyoning Qizilqum va Qora qum sahrolarining o’rta qismida joylashgan bo’lib, Suptropik sahro mintaqasida kiradi. Sug’oriladigan tekisliklar mintaqasi, Janubiy qizilqum sahrosida joylashgan bo’lib, Zarafshon daryosining atroflaridagi yerlar bilan birgalikda Buxoro va Qorako’l vohasigacha cho’ziladi.
Sug’oriladigan ekin maydonlari asosan bir biridan farqlanuvchi 3 ta asosiy vohadan iborat bo’lib, bular o’ziga xos tabiiy xususiyatlarga egadir. Sahro mintaqasining tuprog’I asosan qadimdan o’zlashtirilib, sug’orilib dehqonchilik qilib kelinayotgan o’tloqi allyuvial o’tloqi sahro va o’tloq taqir tuproqlarni tashkil qiladi. Bu tuproqlarning mexanik tarkibi yengil tuproq qavatio bilan birgalikda qum qumoq va og’ir soz tuproqlardan tashkil topgan. Buxoro vohasining tuproqlarini mexanik tarkibi bo’yicha tahlil qilganda : og’ir tuproqli loyli tuproqdan iborat bo’lib, kollektor (zaxkash ) larda yaqin joylashgan yerlari esa o’rta soz tuproqlarni tashkil qiladi.
Sug’oriladigan yer maydonlarining 36.2 dan 74 %gacha hosil qismi asosan o’rta qumoqdan iborat bo’lib, qolgan qismi yengil soz va qumoq yerlardir. Mexanik jixatdan og’ir tuproqni tashkil qiladigan hududlarga : Kogon, Vobkent, Buxoro tumanlari kirib, 8.0 -29 % dan qolgan tuproqlari esa 3.0 – 12.5 % ni tashkil etadi. Yengil va soz tuproqli yerlar asosan Jomdor, Shofirkon, Romitan tumanlarida bo’lib qum va qumloq yerlar asosan Peshko’ va Shofirkon tumanlarida joylashgan.
Buxoro vohasidagi yerlarning mexanikaviy holati, yer osti sizot suvlarining joylashish chuqurligiga qarab, yuqori qismidan pastga qarab o’g’irlashib boradi. Qorako’l vohasida tuproqning ko’p qismi yengil, o’rta soz tuproqli qatlamlari bo’lib, 25 % sug’oriladigan yer maydoning 0 – 80, 80 – 110 sm qatlamlarining tuzilishi bir –biridan o’xshash qatlamlardan iborat. Kulrang tusli tuproqlar bir xil mexanik tarkibli bo’lib, sahro qismida joylashgan tuproqlar esa bir necha qatlamdan iborat. Umuman xulosa qilib aytganda viloyatimiz tuproqining mexanik tarkibi katta va o’rta fraksiyali zarrachalar bilan almashinib turishligi sababli suv va fizik xossalari, yaxshi holatda bo’lib, natijada o’simliklarning normal o’sishi, hosil olishda qulay sharoit yaratadi. Hozirgi paytda o’tloqi tuproqlarning deyarli barcha maydonlari o’zlashtirilib dehqonchilik qilinmoqda. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasining zonalarida quyidagi tipdagi o’tloqi tuproqlaqning guruhlari ajratilib o’rganiladi.
1.O’tloqi- qayirli- allyuvial
2.O’tloqi- vohali tuproqlar.
O’tloqi vohali tuproqlar o’zlarining xossalariga qarab quyidagi tipchalarga bo’linadi.
-Sug’orladigan o’tloqi tuproqlar.
-Sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlar.
-Yangidan o’zlashtirilib sug’oriladigan o’tloqi tuproqlar.
-Sug’oriladigan taqirsimon o’tloqi tuproqlar.
Sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlar asosan G’arbiy Farg’ona, Buxoro, Navoiy, Xorazm va Qoraqalpog’iston va quyi Amudaryo vohalarida tarqalgan o’tloqi- allyuvial tuproqlari kirib, qisman Qarshi va Sherobod Surxon cho’llarining yangidan sug’oriladigan maydonlarida uchraydi. Sug’oriladigan o’tloqi- allyuvial tuproqlarni asosiy belgilari, xossalari, tuzilishi, morfologik belgilari, agrokimyoviy va agrofizikaviy xususiyatlariga qarab:

1. 
   Sug’orishlar ta’sirida tuproq qatlamlarining davrma davr va doimo namlanib turishligi,
   
2. 
   Yer osti sizot suvlarining 1-3 m chuqurlikda joylashib sho’rlanish va boshqa ko’rsatkichlarni sodir bo’lishligi.vial
   

irliaqning guruhlari ajratilib o' VA AGROFIZIKAVIY
Bu xildagi faktorlar tuproq qatlamlarini o’zgartirib, o’zgalariga xos bo’lgan o’tloqlanishi protsesida chirindi to’planish, agroirrigatsion yotqiziqlarni kelib tushishi natijasida chirindili qatlamni ko’paytirishga olib keladi. Shu bilan birgalikda sug’orish suvlari bilan loyqa zarrachalarni qavatma- qavat to’planib agroirrigatsion 1.5 – 1.65 sm qatlam hosil bo’ladi. Natijada bu tuproqlarda xos bo’lgan agrokimyoviy va agrofizikaviy ko’satkichlari shakllana boradi.
Chirindilik qatlamining qalinligi va chirindi miqdorini oshishi, mexanik holatini o’zgarishiga zichlanish ham oshadi. Tuproqning ustki (0-60sm) qatlamida haydalma agroirigatsion qatlamning hosil bo’lishi asosan; tuproqlarda ishlov berishi, sug’orish va o’g’itlarni qo’llash orqali sodior bo’ladi. Shuning bilan bir qatorda yangidan o’zlashtirilgan o’tloqi- allyuvial tuproqlarda gidrogeologik sharoitlarning o’zgarishi natijasida botqoqlanish, sho’rlanish va zichlanish jarayonlari vujudga keladi. Sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuprolarning mexanikaviy holati o’rta va og’ir qumoqli hajmi og’irligi 1.26-1.43 gr/sm 3 suv o’tkazuvchanligi 6 soat davomida 180-198 mm dan iborat. Asosiy agrokimyoviy xossalardan, bu tuproqlar cho’l zonasida tarqalgan boshqa sug’oriladigan tuproqlar orasida o’zining chirindiligi, (0.968-1.02%) umumiy azot (0.029-0.066% ) C;N ga nisbatan 9-12 ligi bilan ajralib turadi.