«tuproqshunoslik va agrokimyo»

МИКРОЎҒИТЛАР
Таркибида микроэлементлар тутадиган ва ўсимликларнинг меъёрида ўсиб-ривожланиши учун кам миқдорда ишлатиладиган моддаларга микроўғтлар дейилади.
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, ўсимликлар тарки­бида микро элементлар миқдори 0,00001—0,01 % ни ташкил қилади. Масалан, қандлавлаги ҳосилдорлиги гектарига 300 ц ни ташкил қилганда, маҳсулот тарки­бидаги микроэлементлар миқдори қўйидагича бўлади: бур (В) — 160 г; марганец (Мп) —500 г; мис (Си) — 50 г; pyx (Zn) — 190 г; кобальт (Со) — 2 г.
Микроэлементларни ўрганиш ва қўллаш борасида Қ А. Тимирязев, Д. N. Прянишников, Е. В. Бобко, М. В. Каталымое, М. Я. Школьник каби олимлар катта ишларни амалга оширганлар. Ўзбекистон тупроқларидаги мик­роэлементларни ўрганиш ва пахтачиликда микроўғитлар меъёрини белгилашда Е. Круглова, Б. Исаев, М. Алиева ҳамда Тупроқшунослик ва агрокимё илмий-тадқиқот институти олимларининг ҳиссаси катта.
Шу давргача микроэлементлардан бур, марганец, мис, молибден, рух ва кобальт яхши ўрганилган.

Бур

Бур элемента (бур арабча оқ ва заррабин модда) фарангистонлик олимлар Жозеф Гей-Люссак ва Луи Тенер (1808) лар томонидан кашф қилинган. Ўсимликлар таркибида бур мавжудлиги орадан 50 йил ўтгач маълум бўлди. Бур танқислигида гуллар сони кескин камаяди, шона ва тугунчалар тўқилади, поя ва илдизнинг ўсиш нуқталари шикастланади. Бу ҳол илдизмевалиларда яққол намоён бўлади (9-рангли расм). Бур гулдаги чанг найчаларнинг ўсиши ва ҳаёт фаолиятини кучайтиради, уруғ ва меваларнинг пишиб етилишини жадаллаштиради.
У ҳужайрадаги сув миқдорини кўпайтиради, оқсил ва углевод алмашиниш жараёнини тезлаштиради. Бур қанд моддаларни ўсиш нуқталари ва мевага боришини тартибга солади. Ўсимликларнинг қурғоқчиликка бардошини оширади
Бур етншмаса, фотосинтез жараёни секинлашади, шунинтдеқ ўсимликларнинг илдиз тизими яхши ривожланмайди. Бу микроэлемент ўсимликларда калий ва азотни жадал ўзлаштирилишига ёрдам бергани ҳолда, фосфорнинг ютилишига қаршилик қилади.
Ўсимликлар таркибидаги бур миқдори ўртача 0,0001% ёки 1 кг қуруқ моддада 0,1 мг га тенгдир.
Бур танқислигида ўсимликларда қуруқ ва жигарранг чириш, capғaйиши, илдиз меваларнинг ўзакланиши ва бак­териоз каби иллатлар кузатилади. Кунгабоқар, поми­дор, гулкарам, беда, хашаки илдизмевалар, ғўза, зиғир, шоли, сабзавотлар ва қандлавлаги бурга талабчан ўсимликлар жумласига киради.
Тупроқ таркибида бўр миқдори 30 мг/кг дан ошиб кетса, ўсимликларда захарланиш аломатлари пайдо бўлади, поянинг пастки қисмидаги барглар сарғаяди, «куяди», тўқилади. Бурнинг сероблиги чорва моллари сало-матлигига ҳам салбий таъсир кўрсатади.
Турли тупроқларда бур танқислигининг куйи чегараси турлича бўлиб, бу кўрсаткич қора тупроқларда 0,3—0,6 мг/кг, бўз тупроқларда 0,45—2,0 мг/кг дан паст бўлганда бурли ўғитлар қўллаш лозим.
Бурли ўғитларни қўллаш натижасида зиғир (тола) ва пахтадан гектарига 2—3 ц гача қўшимча ҳосил олиш мумкин. Қандлавлаги ҳосилдорлиги 45 и/га га ошиб, таркибидаги қанд моддаси 0,3—2,1 %га кўпаяди.
Бурли микроўғитлар жумласига бурат кислота, бур-магнийли ўғит ва бурли суперфосфатлар киритилади (32-жадвал).
Бурли микроўғитлар (Б. А. Ягодин. 1989)

Ўғит	Сувда эрийлиган 6уp миқдори,%
Бурат кислота Бур-магнийли ўғит Бурли суперфосфат	17,3 2,27 0,2

Бурли суперфосфат таркибида 0,2 % бур бўлиб, асосан қандлавлаги, озуқабоп илдизмевалилар, бошоқли дон экинлар, фечиҳа каби экшыарга тупроқни асосий ишлаш пайтида, гектарига 2—3 ц, экиш олдидан қатор ораларига 1 — 1,5 ц миқдорида киритилади.
Таркибида 2,2 % бур тутган бур-магнийли ўғит ҳам асосан юқорида айтиб утилган экинлар ва зиғир учун гектарига 20 кг миқдорда ишлатилади.
Бўрат кислота таркибида 17,3% бур мавжуд ва ундан асосан ўсимликларни илдиздан ташқари озиқлантиришда фойдаланилади (0,5—0,6 кг/га). 1 ц уруши 100 г бурат кислота билан аралаштйриб экиш ҳам яхши на-тижа беради.